10.9 C
Corfu
Παρασκευή, 29 Μαρτίου, 2024

Απ’ το «Κοινοτικό» του 1535 στο «Κοινό Φροντιστήριο» των Νικηφόρου – Ιερεμία

Με αφορμή την έναρξη της νέας σχολικής χρονιάς, το C.S. επιχειρεί την ανίχνευση της πρώτης υποψίας δωρεάν, «δημόσιας» εκπαίδευσης στον τόπο.

Γράφει ο Ηλίας Αλεξόπουλος

ΟΡΓΑΝΩΜΕΝΗ εκπαίδευση. Σκολειά. Και κύρια, αυτό: δωρεάν παιδεία… Σήμερα, αποτελεί μια αυτονόητη συνθήκη. Κάποτε, απλά «άγνωστη λέξη». Έπρεπε να μπει, ουσιαστικά, ο 19ος αι. για να γνωρίσουν, ακόμη και οι περιοχές οι πέρα απ’ τον τουρκικό ζυγό, όπως τα Επτάνησα, αυτό, που, βήμα – βήμα, θα μαθαίναμε ως «δημόσια εκπαίδευση». Μέσα από μια σταδιακή, εξελικτική διαδικασία. Της οποίας η αρχή, το πρώτο – πρώτο νήμα εντοπίζεται σε μακρινούς ιστορικούς λαβύρινθους. Με έβλημα τον λέοντα: Ενετοκρατία. Η πρώτη, η παρθενική σπορά…

Η ΑΛΗΘΕΙΑ είναι πως δύσκολα διακρίνεται, αν δούμε τη «μεγάλη εικόνα» των καιρών. Γνωστό, εξάλλου, ότι επί Ενετών η εκπαίδευση –σε ακολουθία μιας πραγματικότητας που ίσχυε στην ευρύτερη δύση- ήταν, κατά βάση, μια ιδιωτική υπόθεση, δίχως ίχνος κρατικής μέριμνας, προνόμιο των ευγενών αστών. Τ’ «αρχοντολόι».

ΣΕ ΜΙΑ γενική περιγραφή, η διαδικασία σημειώνεται εξαιρετικά συγκεκριμένη: κατ’ οίκον διδασκαλία από επ’ αμοιβή διδασκάλους, όχι σπάνια ιερείς, και συνέχιση σπουδών στα ιταλικά πανεπιστήμια. Συνηθέστερα, της Padova (όπου το περίφημο «Ελληνικό Κολλέγιο») ή της Βενετιάς (όπου, απ’ το 1665, ήκμαζε η «Φλαγγίνειος Σχολή»). Δίχως, κατά τις πηγές, να λείπουν (ήδη, πιθανόν, απ’ τον 15ο αι.), σε μια δευτερεύουσα εκδοχή, οι περιπτώσεις πνευματικών – εκπαιδευτικών εστιών (μια πρόδρομη μορφή «ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων» στοιχειώδους εκπαίδευσης) ή, για τα τέκνα των δυτικών, κάποια «κοινόβια», υπό τη φροντίδα λατίνων μοναχών και κληρικών («πικ», η, μετά το 1568, Ιερατική Σχολή προς επιμόρφωση των Καθολικών ιερωμένων και επιβεβαιωμένη πορεία έως το 1780).

Βενετία, Φλαγγίνειος Σχολή

ΔΕΚΤΕΣ, ασφαλώς, ήταν μόνο τα αγόρια. Οι «αρχοντοπούλες» αρκούνταν, στην καλύτερη, σε «ολίγην γραφήν και αριθμητικήν από ιερέα γέροντα και σεβαστόν» συν ιταλικά, καθώς, κατά την πεποίθηση εποχής, έτσι «ήτο εύκολον να λάβουν Ιταλόν σύζυγον».

ΣΤΗΝ ΕΞΟΧΗ, πάλι, πέραν περιπτώσεων που υπήρχε η οικονομική δυνατότητα σύναψης «νοταριακής “συμβάσεως μαθητείας”» με γραμματοδιδασκάλο «του γύρου», ο κανόνας ήταν… ό,τι καταφέρναν’ «οι παπάδες» – χαμηλού και οι ίδιοι μορφωτικού επιπέδου (ενοριακά σχολεία). Δυο κονδυλογράματα, με τα ψαλτήρια και τα συναξάρια σε ρόλο αναγνωστικού (πρωτίστως για την κάλυψη των αναγκών της ενορίας, εν είδη προετοιμασίας των μελλοντικών παπάδων ή ψαλτών). Και λήξις…

Η ΠΡΩΤΗ ένδειξη μιας (πιο) οργανωμένης «δημόσιας» απόπειρας -το ζητούμενο του θέματος- σημειώνεται στην Κέρκυρα (αλλά και σε Ζάκυνθο – Κεφαλονιά), όχι αργά, αλλά με προφανώς περιορισμένες δυνατότητες: α’ μισό 16ου αι. Διευκρίνιση: «Δημόσιας», με χρήση εισαγωγικών, καθώς η φροντίδα δε… βάραινε το επίσημο (Ενετικό) Κράτος (απαιτούμενη, πάντως, η μητροπολιτική συγκατάθεση). Αλλά την Κοινότητα της Κέρκυρας – και τα ταμεία της. Δεν παύει, ωστόσο, ν’ αποτελεί την πρώτη γνωστή περίπτωση θεσμικής μέριμνας. Έστω, τοπικής…

Ο ΣΠΥΡΙΔΩΝ Θεοτόκης οριοθετεί την έναρξη «του δημοσίου σχολείου» στα 1535. Καθώς, υποστηρίζει, τότε αρχίζει ο κατάλογος με τα ονόματα των διδασκάλων (τον παραδίδει ο Βροκίνης). Η Κατ. Ζαρίδη, πάλι, στηριζόμενη στον Κ. Σάθα, δίδει εναλλαλακτικά (και) το 1546. Κάνοντας, παράλληλα, λόγο για κατά καιρούς σημαντικές παύσεις στη λειτουργία του σχολείου.

ΠΡΟΚΥΠΤΕΙ, ισχυρίζεται, τόσο απ’ τον κατάλογο Βροκίνη, όπου «υπάρχουν κενά μέχρι και 15 χρόνων (π.χ. 30 Δεκεμβρίου 1559 – 8 Νοεμβρίου 1574)», όσο και από αρχειακές μαρτυρίες «σύμφωνα με τις οποίες το σχολείο κινδύνεψε να αναστείλει τη λειτουργία του τα χρόνια 1572, 1573, επειδή δεν υπήρχαν χρήματα να πληρωθεί ο δάσκαλος». Ενίοτε, επειδή το επί τούτου προοριζόμενο κονδύλι της Κοινότητας, πήγαινε σε τρίτο σκοπό – το ’72, π.χ., «με απόφαση του βαϊλου και του γενικού Προβλεπτή, για την κάλυψη των εξόδων τριμελούς πρεσβείας των Κερκυραίων στη Βενετία».

ΚΑΤΑ τον Θεοτόκη η διδασκαλία του σχολείου –πάντοτε προσαρμοσμένη στο κυρίαρχο θεολογικό μοντέλο εποχής- δεν υπερέβη το επίπεδο της στοιχειώδους εκπαίδευσης. Άποψη, πάντως, που ενδεχομένως να επιδέχεται μερικής αμφισβήτησης, αφ’ ενός βάσει εγγράφου του 1566 για την αποστολή πρεσβείας στη Βενετία, με αίτημα την έγκριση εκλογής διδασκάλου, πέραν της λατινικής / precettore latino, και της ελληνικής γλώσσας / precettore Greco, αλλά και βάσει της επισήμανσης ορισμένων εκ των επιβεβαιωμένων, ονομάτων διδασκόντων. Αλέξιος Ραρτούρος (Μ. Πρωτοπαπάς Κέρκυρας, 1572 – ‘74), Τζώρτζης Έπαρχος (απόγονος του φημισμένου Αντωνίου Επάρχου)… Εκλεκτά ονόματα, πεπαιδευμένοι λόγιοι, ιερείς, που επιτρέπουν, αν μη τι άλλο, υποψίες όπως εκείνη της Ζαρίδη: το σχολείο (δεδομένη η ένταξη στον κύκλο μαθημάτων κηρύγματος – εκκλησιαστικής μουσικής), «λειτούργησε παράλληλα και ως εκπαιδευτήριο κάποιας παραπάνω μόρφωσης, για λίγους ίσως μαθητές…»

ΠΕΡΑΝ ΤΟΥΤΩΝ, ελάχιστα γνωρίζουμε. Ούτε καν το επιβεβαιωμένο χρονικό εύρος δράσης του σχολείου. Το, ως τώρα, γνωστό; Πως για το επόμενο εγχείρημα ίδρυσης δωρεάν σχολείου θα έπρεπε να φθάσουμε στα μέσα του 18ου αι. Στα σώσματα, πια, των Ενετών: το περίφημο «Κοινό Φροντιστήριο», του, άρτι επιστρέψαντος από την Ιταλία, Νικηφόρου Θεοτόκη (φυσικομαθηματικές και ιατρικές σπουδές σε Πάντοβα και Μπολόνια), συνδρομή του οικοδιδασκάλου και, για κάπου 40 χρόνια, εφημέριου της Παναγιάς των Ξένων, Ιερεμία Καββαδία.

Η ΜΕΤΑΓΕΝΕΣΤΕΡΗ περίοδος, συνεπάγεται και περισσότερα τεκμήρια. Πράγματι, γνωρίζουμε με ακρίβεια…

• το ακριβές έτος της αναφοράς – αιτήματός τους προς το Συμβούλιο των Συνδίκων (1757), για τη δωρεάν διδασκαλία ελληνικών στα μέλη της Κοινότητας,

• τους όρους που έθεσαν: πληρωμή απ’ την Κοινότητα του ενοικίου καταλλήλου οικήματος – σχολείου (ικανοποιήθηκε την 1η Αυγούστου, κατ’ αρχήν για μία διετία) και πρόσληψη δύο ευγενών ως επιμελητές (ορίστηκαν οι Αναστάσιος Μάρμορας και Αλέξανδρος Τριβώλης Πιέρρης),

• το σημείο έναρξης λειτουργίας του (άνοιξη 1758),

• το οίκημα (εν αρχή, η οικία του Νικηφόρου Θεοτόκη και κατόπιν, οίκημα της σημερινής οδού Νικ. Θεοτόκη, έναντι, ακριβώς, από την Παναγία των Ξένων) και

• τους εντυπωσιακούς, για τότε, νεωτερισμούς του προγράμματος διδασκαλίας. «Από τα μαθήματα που παρέδιδε κατ’ οίκον», σημείωνε το 1759 ο Προβλεπτής, Fr. Grimani, «εφρόντιζε, με το κύρος του επιστήμονος, να ρίξει ιδιαίτερο βάρος στη διδασκαλία της φυσικής φιλοσοφίας και μαθηματικών “κατά το σύστημα των νεωτέρων”…»

ΤΟ ΠΛΗΡΕΣ πρόγραμμα των εγκυκλίων μαθημάτων μας το χαρίζει ο Βροκίνης: «…το πρωί και το απόγευμα γραμματική και ρητορική φιλοσοφία και μαθηματικά, χωρίς καμμίαν επιβάρυνσιν των μαθητών…». Μ’ έναν, κατ’ αρχήν, κύκλο περί τους 50 μαθητές.

ΜΟΛΟΝΟΤΙ, ωστόσο, η Ζ. Μουρούτη – Γκενάκου μας πληροφορεί πως «έμελλε ν’ αποβή εκ των μεγαλυτέρων πνευματικών ιδρυμάτων της Ελλάδος κατά την εποχήν της δουλείας», ανταποκρινόμενο πλήρως στο όραμα του Θεοτόκη «να ασκηθούν οι Έλληνες εις τα “στοιχεία” των επιστημών και να παρακολουθήσουν την πρόοδο της Ευρώπης», δεν έμελλε να μακροημερεύσει. Οκτώ, μονάχα, χρόνια (- 1766). Όχι επειδή, γράφει ο Κ. Θύμης, οι αρχές της Λατινικής εκκλησίας του νησιού «προσπάθησαν να το κλείσουν ή να το πάρουν υπό τον έλεγχό τους, πράγμα (όμως) που τελικά δεν πέτυχαν χάρη στον επιδέξιο χειρισμό του ζητήματος από τον Γενικό Προβλεπτή (Grimani. Αλλά, πολύ απλά, λόγω της αναχώρησης του Θεοτόκη.

ΕΧΟΝΤΑΣ, παράλληλα, εκλεγεί εφημέριος του ιστορικού ναού του Αγ. Ιωάννη (με τους μνημειώδεις «από άμβωνος» λόγους και την έξοχη, εν γένει ποιμαντική του δράση), ήταν, πια, τεράστια η φήμη του, για να περιοριστεί στα στενά, κερκυραϊκά όρια. Και η (αποδεκτή) πρόσκληση του Οικουμενικού Πατριάρχη, Ιωαννίκιου του Γ’, προκειμένου ν’ αναλάβει τη διεύθυνση της περίφημης «Αθωνιάδος Σχολής» της Κωνσταντινούπολης, δεν άργησε.

Ο ΣΠΟΡΟΣ, όμως, είχε πέσει – εξ ου και η, λίγο αργότερα, προσπάθεια επαναλειτουργίας του «Φροντιστηρίου». Ανεπιτυχώς. Μα, ούτως ή άλλως, έφθαναν οι Γάλλοι…  Μετά, ο Καποδίστριας… Τα χρόνια της Επτανήσου Πολιτεία… Το Σύνταγμα του 1803… Η «Τενέδος»… Επανερχόμαστε…

ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΝΕΑ