28 Οκτωβρίου 1940 │Η Κέρκυρα την πρώτη μέρα του Πολέμου

Η αντίδραση του λαού, το πρώτο τηλεγράφημα ώρα 05.30, η ανάπτυξη του σχεδίου άμυνας κι επιστράτευσης, το μάντρωμα των «Ιταλών» και η συσκότιση προς «παθητική αεράμυνα».

Επιμέλεια: Ηλίας Αλεξόπουλος

ΤΟ ΒΟΥΪΤΟ χαλούσε τον αέρα, καιρό τώρα. Και ήταν άσκημο. Κακόφωνο. Ενοχλητικό. Πιο έντονα, απ’ τον Απρίλη του ’39. Και την αιφνιδιαστική κατάληψη της Αλβανίας απ’ τους Ιταλούς. Δίπλα μας. Απέναντι˙ και οι υποψιασμένοι δεν έτρεφαν απάτες: «Η σειρά μας… Δεν θ’ αργήσει η σειρά μας…»

ΗΤΑΝ ΝΩΠΕΣ, εξάλλου, οι μνήμες του ’23. Του διαχρονικού ιταλικού ονείρατος γι’ απόσπαση της Κέρκυρας. Της, απ’ τον Απρίλη του ’40, γνώσης των πληροφοριών περί ιταλικού σχεδίου κατάληψης Κέρκυρας – Ηπείρου. Πιο πρόσφατα, Δεκαπενταύγουστο, της «Έλλης». Με τη θυσία του Καρουσαδίτη, Πέττα˙ κι ας μην το ‘λεγαν επίσημα – μα, όλοι το ψυχανεμίζονταν: «Το κάναν’ Ιταλοί». Έτσι, όταν στις 26 Οκτώβρη έσκασε η φήμη πως οι «Φρατέλοι» ετοίμαζαν απόβαση στα ελληνοαλβανικά, ήταν πολλοί εκείνοι στο νησί που στάθηκαν επιφυλακτικά απέναντι στους καθησυχασμούς περί προβοκάτσιας και διπλωματικών ελιγμών, που αράδιαζαν οι εφημερίδες. «Σα να ‘φθασε η ώρα», έλεγαν. Κι έτσι, έτοιμοι «για κάθε ενδεχόμενο», ανάψαν’ το καντήλι, κάναν’ το σταυρό τους, κι έπεσαν για ύπνο. Νωρίς. Ξημέρωνε Δευτέρα, 28. Μέρα εργάσιμη…  

ΟΣΟΙ σηκώθηκαν αχάραγα, άκουγαν πια το βουϊτό, περίπου εκκωφαντικό. Κοιτάξαν’ απ’ τις γρύλιες˙ ήρθαν οι μέλισσες. Φορώντας δίκοχο, ζωσμένες μ’ όπλο, σκαρφαλωμένες σε βουνά. «Λιώναν το σίδερο, μισούσανε τη γης, ο Θεός τους μύριζε μπαρούτι», θα έγραφε ο Ελύτης. «Και η μοίρα, ό,τι θέλει ας πει». Είπε: πόλεμος…

«Η 28η ξημέρωσε πάνω από το Ιόνιο γαλανή και ηλιόφωτη», γράφει ο Κώστας Δαφνής. «Πρωί – πρωί, μία ανάλαφρη γάζα ομίχλης τύλιγε την Κέρκυρα. Μα, όσο ο ήλιος προχωρούσε πάνω από τις κορφές των ηπειρωτικών βουνών, η ομίχλη σκορπούσε και τα πάντα τα τύλιγε το χαρούμενο φως. Όσοι ξυπνούσαν πρωί κι είχαν τη συνήθεια να βάζουν το ραδιόφωνο για να παίρνουν τις πρωινές ειδήσεις, ήξεραν πως ο πόλεμος είχε αρχίσει. Οι άλλοι, οι περισσότεροι, βυθισμένοι στη γαλήνη του οκτωβριάτικου πρωινού δεν είχαν πάρει είδηση από το τραγικό μήνυμα…».

ΑΥΤΗΝ, που οι πρώτες ‘κείνες ώρες, τη βρήκαν σε απόλυτο συναγερμό, ήταν τη Στρατιωτική Διοίκηση, στο παλαιό Φρούριο. Το τηλεγράφημα Παπάγου για την κήρυξη του Πολέμου είχε κοπιάσει, σύμφωνα με τον Σπ. Κατσαρό, ώρα 05.30 το πρωί. «Από έκτης πρωϊνής ώρας σήμερον, περιερχόμεθα εμπόλεμον κατάστασιν προς Ιταλίαν», έγραφε. «Άμυνα εθνικού εδάφους διεξαχθή βάσει διαταγών ας έχητε. Στοπ. Εφαρμόστε σχέδιον Επιστρατεύσεως».

ΠΡΟΚΥΠΤΕΙ ήδη εμφανώς: ουδείς πιάστηκε εξ απήνης απ’ την κήρυξη του Πολέμου. Το δε σήμα, δεν ήταν, επί της ουσίας, τίποτε άλλο, παρά η εκτελεστική διαταγή που είχε φθάσει τηλεγραφικά στο Φρουραρχείο, στις 9 Απρίλη του ’39, όταν, τότε, στ’ απόνερα της ιταλικής κατάληψης της Αλβανίας, μυστικές πληροφορίες ανέφεραν πως «ιταλικός Στρατός αποπειραθή απόβασιν και κατάληψιν Κερκύρας μεταξύ δεκάτης και δωδέκατης τρέχοντος». Ζητούσε «μη δημουργίαν θορύβου» και διάτασσε την «άμα εμφανίσει κινδύνου» ανακοίνωση της εντολής στον Νομάρχη και «μέχρις εσχάτως αντίστασιν».

ΤΟΤΕ, εντέλει, δε χρειάστηκε να ενεργοποιηθεί. Η παραμονή, ωστόσο, της εντολής σε εν δυνάμει ισχύ («… βάσει διαταγών ας έχητε…») είναι αρκετή για να αποκαλύψει την πρώιμη διαμόρφωση ενός σαφούς πλάνου ενεργοποίησης στρατού και πολιτικών υπηρεσιών της Κέρκυρας – άλλωστε, υπήρχε, απ’ τις προηγούμενες ημέρες η πληροφορία για το ιταλικό σχέδιο κατάληψης Κέρκυρας και Ηπείρου, αυγή της 28ης και το οποίο ακόμη δεν ήταν ευδιάκριτο αν είχε ακυρωθεί (όπως και να ‘χει, το πρόλαβε το «Όχι»).  

ΥΠΟ αυτές τις συνθήκες πλήρους επιφυλακής, Σχέδιο Επιστράτευσης και άμυνας προκύπτει ήδη απ’ τον Φεβρουάριο του ’40, με ειδική διαμόρφωση αμυντικού δόγματος για τις περιπτώσεις νησιών / ακτών (Απρίλης), και πλήρως «ετοιμοπόλεμο» τον Ιούνιο του ‘40. Είναι ό,τι ακριβώς ενεργοποιήθηκε με την κήρυξη του Πολέμου. Και σύμφωνα με μελέτη του Νίκου Κουλούρη («Η Κέρκυρα στη δίνη του Ελληνο-ιταλικού πολέμου»), μεταξύ άλλων, προέβλεπε…

►Σε επίπεδο αεράμυνας

• Διασπορά σε όλο το νησί, εν τάξει αντιαεροπορικής βολής των (ελάχιστων, πάντως) διαθέσιμων όπλων φραγμού αντιαεροπορικού πυρός (ενεργητική αεράμυνα) – 36 πολυβόλα και 108 οπλοπολυβόλα.

• Στο πλαίσιο της λεγόμενης «παθητικής αεράμυνας» (μέτρα πρόληψης, προειδοποίησης, ελαχιστοποίησης ζημιών), διαμόρφωση εκτενούς Δικτύου παρατηρητηρίων: Ασπρόκαβου, Χλωμού, Αγίων Δέκα, Πέλεκα, Λακώνων, Περβλεψιμάδων, Σιδαρίου, Οθωνών, Λαυκίου, Κασσιόπης (Αγίου Στεφάνου), Σπαρτίλα, Πόλης και Παξών (Φάρου Λάκκας, Αντίπαξων). Οι πληροφορίες μεταφέρονταν με οπτικούς τηλέγραφους στο Κέντρο Πληροφοριών Κέρκυρας και κατόπιν, επεξεργασμένες, με ραδιοτηλέγραφο στο Εθνικό Κέντρο Αεράμυνας Αθηνών.

Info: Συμπλήρωση με ναυτικά παρατηρητήρια.

• Τμηματική επιστράτευση, απ’ το ’39, ειδικοτήτων προς στελέχωσή των εν λόγω σημείων του Δικτύου (σηματωροί, ραδιοτηλεγραφητές, κ.λπ.). Σε συνδυασμό με την επάνδρωση χερσαίων τμημάτων επιτήρησης – αποτροπής απόβασης των ακτών.

Info: Οι μελετημένες περιοδικές επιστρατεύσεις κλάσεων και ειδικοτήτων που «έτρεξαν» όλους τους προηγούμενους μήνες, τυπικά, είχαν το χαρακτήρα (επαν)εκπαίδευσης.

• Πλάνο αντιμετώπισης πιθανής ρίψης αλεξιπτωτιστών ή προσγείωσης ανεμοπλάνων (σε λιβάδι Ρόπα και κάμπο Βελονάδων).

• Ενεργοποίηση για την παθητική αεράμυνα, τόσο του νεόδμητου Πυροσβεστικού Σώματος, όσο και της Ε.Ο.Ν. (προς διαμόρφωση σώματος Πολιτοφυλακής / κάτι ανάλογο με τη νυν Πολιτική Προστασία).

►Σε επίπεδο επίγειας άμυνας

• Πλήρωση θέσεων στο 100% της εγχώριας πολεμικής δύναμης ξηράς (Ι,ΙΙ,ΙΙΙ Τάγματα πεζικού – Λόχος διοικήσεως 10ου ΣΠ), με επιστρατεύσεις κλάσεων εφέδρων. Στα των επιστρατεύσεων, σημειώνεται ειδικώς η πλήρης του Ι/10 Τάγματος, του ουλαμού συνοδείας Σνάιντερ των 65 χιλ. και της πυροβολαρχίας Σκόντα των 105 χιλ. (συν βασικών πυρήνων λοιπών ταγμάτων).

• Επιπλέον ενίσχυση (23/10) απ’ τον 22ο ουλαμό του ΧV Συντάγματος ορειβατικού πυροβολικού των 105 χιλ.

• Διασπορά και αραίωση σε προκαθορισμένες θέσεις μάχης στην ύπαιθρο όλης της ενεργούς δύναμης του 10ου Σ.Π., καθώς και των υλικών επιστράτευσης – αποθεμάτων πυρομαχικών – τροφίμων – καυσίμων για κάλυψη εμπολέμων αναγκών 15-35 ημερών ανά περίπτωση.

• Συγκρότηση Νοσοκομείου Εκστρατείας στους Σιναράδες και διάσπαρτων Χειρουργείων – υγειονομικών μονάδων.

ΕΙΔΙΚΗ αναφορά; Η ενεργοποίηση κι εξοπλισμός, υπό τη Στρατιωτική Διοίκηση Κέρκυρας, των Σωμάτων Ασφαλείας (Αστυνομία Πόλεων – Χωροφυλακή) και της Σχολής Εφέδρων, ως, επί της ουσίας, τμήματα εφεδρείας του 10ου Σ.Π.

ΠΡΩΪ 28ης… «Εκλήθησαν στο Φρούριο όλοι οι αξιωματικοί που ήταν στην πόλη και διετάχθησαν τα στρατιωτικά τμήματα της υπαίθρου να βρίσκονται σε επιφυλακή», σημειώνει ο Δαφνής. Ενώ ο Κουλούρης υπογραμμίζει (1) την έξοδο της διοίκησης του 10ου Σ.Π. σε καταυλισμό στη θέση «Κοκκίνη», (2) την, κατά Δαφνή, επιστράτευση Τάγματος αναπληρώσεως απωλειών περιορισμένης δύναμης και οπλισμού και (3) τη θέση των ναυτικών ορμητηρίων στα Επτάνησα υπό τη διά­θεση των αγγλικών ναυτικών δυνάμεων. Οι πρώτες κινήσεις στη σκακιέρα. Συν μια ακόμη…

ΑΦΟΡΜΗ είχε σταθεί η περιβόητη υπόθεση Τελλίνι, η οποία και είχε οδηγήσει στην προσωρινή κατάληψη της Κέρκυρας το ’23. Μάρτιο, λοιπόν, του ’24, η εγχώρια… κατασκοπεία, υποδεχόταν το «Κέντρο Πληροφοριών Κέρκυρας». Εγκατεστημένο στο Παλαιό Φρούριο, με κάλυψη την τοπική φρουρά και πρώτο διοικητή τον Συνταγματάρχη, Γ. Φεσσόπουλο.

ΗΤΑΝ η ρίζα, ουσιαστικά, της κατοπινής «Πολιτικής Υπηρεσίας Κατασκοπείας και Αντικατασκοπείας», με έδρα την Αθήνα. Εντός των κόλπων της οποίας υπαγόταν η Γενική Διεύθυνση Υπηρεσίας Αλλοδαπών (με επιμέρους υπηρεσίες σε όλη τη χώρα).

Ο ΡΟΛΟΣ της, μας λέει ο Δ. Σταυρόπουλος, ευκρινής: παρακολούθηση πάσης φύσεως προπαγάνδας, που στρέφονταν κατά της ασφάλειας του κράτους, καθώς και των κινήσεων των αλλοδαπών, δυνητικά υπόπτων για κατασκοπεία, σε βάρος της χώρας. Παραμονές του Πολέμου, οι αντένες, αυτονόητα,  τεντώθηκαν. Στα άκρα. Και πρωί – πρωί της 28ης… (η συνέχεια από τα «Αστυνομικά Χρονικά», τ. 15/12/1959)…

«Η Αστυνομική Διεύθυνσις Κερκύρας από την πρώτη ημέρα που άρχισε η απρόκλητος επίθεσι των Ιταλών κατά της Ελλάδος, κατόπιν τηλεγραφικής διαταγής του Υπουργείου Δημοσίας Ασφαλείας, προέβη στην άμεσο σύλληψι και τη συγκέντρωσι στα κτίρια του Παλαιού Φρουρίου, όλων των Ιταλικής καταγωγής Κερκυραίων, οι οποίοι ήσαν οκτακόσιοι περίπου. Η εργασία αυτή, καίτοι ήταν δύσκολη και επίπονος, εξετελέσθη σε αστραπιαία ταχύτητα, γιατί όλοι οι αστυνομικοί ετέθησαν σε συναγερμό και ειργάσθησαν συνεχώς και με πραγματικό ζήλο και ενθουσιασμό…»

Info: Το ίδιο συνέβη σε ακόμη τρεις περιοχές: Αθήνα, Πειραιά και Πάτρα…

ΤΗΝ ΩΡΑ, βέβαια, που στο επιχειρησιακό κομμάτι οι κινήσεις μαίνονταν, ο απλός Κερκυραίος ζούσε τη δική του διάσταση. Εν μέσω τακτικής προσφυγής «στη χάρη του Αγιού μας» (προσκύνημα, δέηση και ικεσία) και της αναζήτησης δυο μαντάτων παραπάνω απ’ τον Δήμαρχο, Σπ. Κόλλα, «οι πρώτες τέσσερις ημέρες μετά την κήρυξη του Πολέμου, πέρασαν μέσα σε γενικό ενθουσιασμό. Όλοι πίστευαν ότι τα Ελληνικά στρατεύματα προελαύνουν και κατανικούν τους Ιταλούς», θυμάται ο Κατσαρός. Σημειώνοντας, σε επίπεδο μέτρων, την παύση της λειτουργίας των σχολείων – «το μοναδικό», γράφει, «που έλαβαν οι αρχές για την προστασία του άμαχου πληθυσμού».

ΑΥΤΟ και η συμμετοχή τους στα δέοντα της «παθητικής αεράμυνας» που προαναφέρθηκε, μετά την άμεσα κήρυξη της χώρας «εις κατάστασιν αεραμύνης και πολιορκίας» με εντολή Μεταξά. Τούτο, σύμφωνα με τις εφημερίδες της επομένης (29/10), προέβλεπε μια σειρά «υποχρεώσεων»:

• Παντελής κατάργηση των εξωτερικών φώτων σε οδούς, πλατείες, λιμάνια, καταστήματα.

• Υποχρέωση ενοίκων πάσης φύσεως οικοδομών να καλύψουν τα παράθυρα, τους φωταγωγούς και τους φεγγίτες των οικιών τους (επ’ αυτού, προτεινόταν η χρήση «εσωτερικών λύχνων ή κεριών»).

• Επιβολή, σε περίπτωση συναγερμού, πλήρους συσκότισης κάθε ακινήτου.

• Παραχώρηση στις αστυνομικές αρχές της ευθύνης να προμηθεύσουν με «κηρία, λυχνίας πετρελαίου ή ελαίου και λοιπά πρόχειρα φωτιστικά μέτρα» τους πολίτες.

• Πειθάρχηση των οδηγών στην οδηγία να καλύψουν τα φώτα των οχημάτων τους σε σκούρα χρώματα.

ΤΟ ΕΠΙ της συσκοτίσεως αθησαύριστο; Δεδομένου πως τα καταστήματα δεν έκλεισαν, τα χαρτοπωλεία λέγεται πως έκαναν… χρυσές δουλειές ‘κείνες τις μέρες, στη διάθεση «φύλλων μπλε χαρτιού», όπως και τα συνοικιακά μικρομάγαζα, διαθέτοντας ό,τι σκούρο τόπι ή ύφασμα είχαν στο ράφι. Ενώ αυξημένη μαρτυρείται και η διάθεση γυαλικών, αγγείων κι εν γένει σκευών. «Για απόθεμα ύδατος». Πρώτα όλων, ωστόσο, ήταν τα αρτοποιεία και τα μπακάλικα. Μαζικές προμήθειες. Παρά τις εκκλήσεις Χωροφυλακής κι Αστυνομίας Πόλεως (βάσει γραμμής του υφυπουργείου Αγορανομίας) για αγορά με βάση τις καθημερινές ανάγκες, ώστε να μην δημιουργηθούν ελλείψεις στην αγορά.  

ΚΑΙ η μέρα έφυγε. Και μπήκε 29. Βγήκε ο Οκτώβρης. Νοέμβρης, πια, Πρωτομηνιά, η Κέρκυρα θα ένιωθε τον Πόλεμο κατάσαρκα. Βομβαρδισμός. Ο πρώτος. Και οι πρώτοι νεκροί. Θα επανέλθουμε…