Πρωτοκύριακο ’41 │Όταν η μαθητιώσσα νεολαία έδειχνε το δρόμο της αντίστασης

Η θρυλική, πλέον, περίπτωση της «εξέγερσης» των μαθητών, μετά τη λιτανεία του Πρωτοκύριακο, λίγους μήνες μετά την έναρξη της ιταλικής Κατοχής.

Γράφει ο Ηλίας Αλεξόπουλος

ΑΝΕΒΑΙΝΟΝΤΑΣ τον πλακόστρωτο της Γκίλφορδ, τέλος, ψηλά, εκεί που ορθώνεται ο οικοδομικός όγκος του 2ου Γυμνασίου, σ’ ένα μάλλον αντιτουριστικό σημείο του -γωνία με την πάλαι ποτέ «κοντράδα των αρχοντικών»- στέκει μια μαρμάρινη «ταμπέλα», αφιέρωμα του Δήμου Κερκυραίων.

ΔΕΝ ΥΠΗΡΧΕ από πάντα. Ούτε καν από παλιά – δεκαετία του ’80 μπήκε, θυμούνται οι παλαιότεροι, «επί Κούρκουλου». Κι όταν μπήκε, χαράχτηκε με σφάλμα: «…του Νοέμβρη μήνα τρεις…». Δύο ήταν. Δυο Νοέμβρη του ’41. Πόλεμος. Ιταλική Κατοχή. Η Ευρώπη φλέγεται. Και τούτη, μια επί μακρόν άγνωστη (ή υποτιμημένη, έστω) σελίδα της ιστορικής μας βίβλου. Στεφανωμένη, ωστόσο. Με δάφνες, φως και λεβεντιά. Η, κατά τον Σπ. Κατσαρό, «πρώτη αντιστασιακή εκδήλωση στην Ελλάδα ολόκληρη»˙ κι ακόμη παραπέρα. Κάποιο Πρωτοκύριακο, σαν τώρα. Ογδόντα, παρά ένα, χρόνια πριν…

Η ΕΛΛΑΔΑ έκλεινε, μόλις, ένα χρόνο στη φωτιά. Το ελληνοϊταλικό έπος, η γερμανική διάσωση του μουσολινικού (sic) τραγέλαφου, η μπότα, η Κατοχή. Παντού. Κι εδώ, ιταλική. Απ’ τον Απρίλη. Πριν, βομβαρδισμοί. Σημάδια. Νεκροί. Μετά, εκπατρισμός κι αντικατάσταση των υπηρεσιών (στρατιωτικές, αστυνομικές, δικαστικές, διοικητικές), απομόνωση -και οικονομική- απ’ την υπόλοιπη Ελλάδα, εγκαθίδρυση ενός ίχνους αυτονόμου κρατιδίου, του «Stati Uniti delle Isole Jonie», μ’ άλλο, δικό του νόμισμα, γραμματόσημο, έντυπα και νόμους. Στο πλαίσιο ενός εν εξελίξει πλάνου αφελληνισμού και ιταλοποίησης των πάντων, με… θέα την εκπλήρωση του παλαιού πόθου ενσωμάτωσης (ιδίως) της Κέρκυρας υπό τη τρίχρωμη σημαία των «Φρατέλων».

Η «ΙΤΑΛΟΠΟΙΗΣΗ» της (ειδικώς) εκπαίδευσης εντασσόταν σ’ αυτό, το ίδιο πλαίσιο. Κι εκδηλώθηκε πολύτροπα. Απαγορεύσεις εντύπων σε γλώσσα ελληνική (μόνο η εφημερίδα «Jonio», ως «Gazzetta Jonica», εκδιδόταν και στις δύο γλώσσες). Ορισμός ως «κεφαλή» της εγχώριας εκπαίδευσης του Κάρολου Μπριγκέτι. Αντικατάσταση των διευθυντών της πόλης με Ιταλούς, ορισμός της ιταλικής ως ισότιμης με τα ελληνικά, διαγραφή των κεφαλαίων της νεότερης ελληνικής ιστορίας απ’ τη διδακτέα ύλη, αντικατάσταση των εικόνων των ηρώων του ’21 με το πρόσταγμα «salutate Romanamente» (χαιρετάτε ρωμαϊστί), καθιέρωση του φασιστικού, σχολικού εορτολογίου (δίχως την εορτή των Τριών Ιεραρχών και της 25ης Μαρτίου) – με… δόλωμα τη διανομή ψωμιών από καλαμποκάλευρο, το μεγάλωμα των σισιτίων και τη δημιουργία υποτροφιών για τα ιταλικά Πανεπιστήμια: «Μεταξύ των Ελλήνων νέων, αριανής φυλής, των καταγομένων εκ των Ιονίων Νήσων…».

ΠΙΣΤΕΥΑΝ πως έτσι θα… Αλλά δεν υπολόγισαν: το φρόνημα. Που έστεκε αλύγιστο. Χώνοντας στο συρτάρι της οργής του κι αυτό: τον, μια μέρα πριν, μυστηριώδη θάνατο του Γυμνασιάρχη, Φρειδερίκου, στην ανηφoριά του ΝΑΟΚ. «Ατύχημα», ειπώθηκε. Μα, έπεισε ελάχιστους σαν έμαθαν τον τρόπο: είχε χτυπηθεί από ιταλική, στρατιωτική μοτοσικλέτα…

ΠΡΩΤΟΚΥΡΙΑΚΟ, ’41. Σ’ αυτό το κλίμα. Η λιτανεία για «το θάμα του Αγιού».  Η, για πρώτη και μοναδική φορά, συμμετοχή της φασιστικής νεολαίας των Ιταλο-κερκυραίων, με τα μαύρα πουκάμισα (μελανοχίτωνες) και την «υψωμένη δεξιά», ποτίζει ρεύμα το συνειδησιακό κορμί των ντόπιων (κατά τον Κατσαρό, «από την πρώτη στιγμή της εμφάνισής της φέρθηκε προκλητικά στους μαθητές των ελληνικών Γυμνασίων»). Σφίγγει ψυχές. Αλλοιώνει πρόσωπα. Τροχίζει, νήμα – νήμα, τους ιστούς υπομονής.

ΟΙ ΠΙΟ μεγάλοι, συγκρατούνται. Πνίγουν το φούρκισμα. Οι μαθητές (που, καταπώς ελέχθη, αρχικά δήλωσαν απροθυμία να συμμετάσχουν στη λιτάνευση, αλλά πείσθηκαν απ’ τους καθηγητές τους, «στο όνομα τ’ Αγίου μας»), το παλεύουν˙ αλλά το αίμα βράζει…

ΩΡΑ περίπου δωδεκάμισι. Η λιτανεία έχει τελειώσει. Οι μαθητάδες των σκολειών (των δύο Γυμνασίων Αρρένων, του Θηλέων, του Πρακτικού Λυκείου, της Εμπορικής, υπό το πρόσταγμα των καθηγητών, Νικολαϊδη και Παππά…) έχουν συνοδέψει «τον Άγιο στο κουβούκλι του» και μαζεμένοι, ανά ομάδες, στο Πλακάδο (πλ. Ιονικής Τραπέζης) όλα δείχνουν πως ετοιμάζονται για διάλυση. Αλλά…

ΑΓΝΩΣΤΟ πώς ρίχτηκε η σπίθα – κατ’ εκδοχή, «από τους μεγαλύτερους μαθητές». Ή, λένε άλλοι, από μια μαθήτρια του Θηλέων˙ δεδομένα, πάντως, οι πηγές μιλούν γι’ αυθόρμητη, μη προσχεδιασμένη αντίδραση…

ΣΕ ΛΙΓΑ ΛΕΠΤΑ, οι περισσότεροι έχουν φθάσει Πεντοφάναρο, Λιστόν. Κι από εκεί, κίνηση κατά Πλατύ Καντούνι – επιστροφή προς το Γυμνάσιο. Παίρνοντας τη στράτα, κάποιος κάνει την αρχή. Ακολουθεί κι άλλος… Κι άλλοι… Τραγούδια, ρίμες πατριωτικές – «δεν ξέχασαν και το πασίγνωστο “Κορόιδο Μουσολίνι”, το οποίο ιδιαίτερα εξόργιζε τους Ιταλούς», σημειώνει ο Μεσημέρης. Μα, πρώτα αυτό: την «Κέρκυρα», του Σταμπόγλη. «Πάπια που κορφολούζεσαι στους Ιονίου τα Νερά…».

ΟΧΙ ΤΥΧΑΙΑ. Είχε γραφτεί το ’23. Με αφορμή, τότε, μια άλλη ιταλική Κατοχή. Προχωρώντας το στιχούργημα, κάποιος διαφοροποιεί μια λέξη: «Κι αδέλφια έχεις Κέρκυρα, δεν θα καταδεχτούνε, την όμορφή τους αδελφή, οι Φράγκοι να χαρούνε»… «Φράγκοι» (αντί του «οι ξένοι» του πρωτότυπου)… Οι Ιταλοί…

Η ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ δονείται. Ο ενθουσιασμός, παρά τη βροχή που αρχίζει να πέφτει, τραβάει καλπασμούς˙ κάποιος αρχίζει ν’ ανεμίζει μια σημαία ελληνική. Το ποτάμι δε γύριζε πια πίσω˙ «ο κόσμος, πολύς εξαιτίας της επετείου, ξεσπούσε σε επευφημίες και θερμά χειροκροτήματα, αυτό ενεθάρρυνε και ψύχωνε ακόμη περισσότερο τα παιδιά και στα χείλη τους ανέβηκε ο εθνικός ύμνος», γράφει ο Σκορδίλης.

Η ΠΟΜΠΗ, μ’ επικεφαλής τις μαθήτριες του Θηλέων και, πίσω, τους μαθητές του Πρακτικού και τους υπόλοιπους, ανεβαίνει την Καποδιστρίου. Στρίβει δεξιά, στη Μουστοξύδου. Περνώντας έξω απ’ το «Bella Venezia», «στα παράθυρα του Ξενοδοχείου, ακούγοντας τα τραγούδια, πρόβαλαν μερικοί Γερμανοί αξιωματικοί, οι οποίοι όταν είδαν τα παιδιά –και μη γνωρίζοντας τι ακριβώς συνέβαινε- χειροκροτούσαν», γράφει ο Ζούμπος, επικαλούμενος μαρτυρία του τότε μαθητή κι αργότερα, Υποστράτηγου, Νίκου Τσαγκαράκη. Γνώριζαν, όμως, οι Ιταλοί – «τα προσβλητικά για τη Σημαία μας λόγια έγιναν αντιληπτά από δύο γυναίκες ιταλικής καταγωγής, τη Λουλ Φουρτουνάτα και την Τριτζίνι Έλενα, οι οποίες πληροφόρησαν σχετικά μερικούς φρουρούς της Οικονομικής Αστυνομίας, οι οποίοι  έβγαιναν από το εστιατόριο της υπηρεσίας τους, που βρίσκεται στην περιοχή αυτή», διαβάζουμε στην έκθεση του Λοχαγού, Ραφαέλα Λεπόρι (αρχείο Πετσάλη).

ΚΑΡΑΜΠΙΝΕΡΗΔΕΣ και Φιναντσιέρηδες σπεύδουν στην πλατεία (Ν. Πολίτη) μπροστά απ’ το Γυμνάσιο. Όταν η πομπή φθάνει στο σημείο, είναι ήδη εκεί. Επίθεση… Κάποιοι μαθητές προσπαθούν να ξεφύγουν, στα στενά. Άλλοι ζητούν καταφύγια στα γύρω σπίτια. «Οι καραμπινιέροι προσπάθησαν να χρησιμοποιήσουν όπλα, αλλά δεν το έκαναν χάρη στην αντίδραση των μαθητών», σημειώνει ο Νικ. Καρύδης, ενώ η Λένα Τσαγκαράκη, «πατώντας» σε διήγηση του Φίλη Κορωνάκη, μιλά για απειλή χρήσης χειροβομβίδων: «Οι μαθητές όμως δεν πτοούνται, αλλά τρέχοντας κατά πάνω τους, κολλούν τα κορμιά τους στα κορμιά των Ιταλών, έτσι που να μη μπορούν να χρησιμοποιήσουν τις χειροβομβίδες επειδή κάτω από αυτές τις συνθήκες θα σήμαινε και το δικό τους θάνατο…»

ΜΕΣΑ στη σύγχυση, πολλοί μπαίνουν μέσα στο σκολειό. Οι Καραμπινιέρηδες πάνε να τους καταδιώξουν, αλλά «ο καθηγητής – γυμναστής, Νίκος Καστάνιας, μέλος του ΕΑΜ, τους φράζει με το σώμα του την είσοδο. Οι Ιταλοί τον κακοποιούν και οι μαθητές βρίσκουν την ευκαιρία να ξεφύγουν…»

ΤΗΝ ΙΔΙΑ ώρα, θυμάται ο Μάκης Μανέτας, δύο μαθητές, ο Στέφανος Μοντσενίγος και ο Σπύρος Πανδής, «σκαρφάλωσαν, κατέβασαν κι έσκισαν την ιταλική σημαία από το κτίριο… Συνελήφθησαν αμέσως.» Δέκα τρεις, συνολικά, μαθητές και δύο καθηγητές, «ους πλειστάκις και μέχρις απιστεύτου σημείου ερράπισαν, όπως επίσης αναιτίως συνέλαβον και ερράπισαν τον καθηγητήν της γυμναστικής κ. Ν. Καστάνιαν, όστις ενεκλείσθη εις τα φυλακάς μέχρι της χθες ότε και απελύθη, διαταχθείς να εγκαταλείψει την Νήσον, διότι ετόλμησε να δικαιολόγήσει τους μαθητάς του» (απόσπασμα απ’ την έγγραφη διαμαρτυρία του Νομαρχούντος, Ε. Κουρία, προς τον Αρχηγό Πολιτικών Υποθέσεων Ιονίων).

ΤΟ ΓΕΓΟΝΟΣ, ως γεγονός, επίσημα αποσιωπήθηκε˙ τι να πει η προπαγάνδα, πως την «έβγαλε στη σέντρα» μια χούφτα νεολαίοι; Είναι ενδεικτικό το ότι στην «Εφημερίδα των Ιονίων» της επόμενης, οι όποιες αναφορές στη μέρα εξαντλούνται στα της λιτανείας («με τη συνήθη μεγαλοπρέπεια ετελέσθη χθες την πρωίαν η πατροπαράδοτος λιτανεία του Αγίου Σπυρίδωνος…) και, κατά την συνήθη προπαγανδιστική πρακτική, στη συμμετοχή των αρχών κατοχής και της φασιστικής νεολαίας της παροικίας. Υπήρχε, όμως, πια κληρονομιά – που δεν έμπαινε κάτω απ’ το χαλί…

ΦΑΝΗΚΕ απ’ την, κατά μαρτυρία, έντονη –έως απειλητική- επίπληξη, την αμέσως επομένη, του Ιταλού Επιθεωρητή, Μέσης Εκπαίδευση (Μπριγκέτι) στις μαθήτριες του Θηλέων. Και τη «συμβουλή» της Γυμνασιάρχου, Τζαμπάλντι: «Ο ειδοποιημένος είναι ο, κατά το ήμισυ, σωσμένος…» Φάνηκε απ’ την πυροδότηση του φιτιλιού που εκδηλώθηκε, τις επόμενες ημέρες, από σειρά οργανωμένων, πια, εκδηλώσεων: ρίχτηκαν προκηρύξεις κατά της ιταλικής Κατοχής, κυκλοφόρησε μυστική, παράνομη εφημερίδα – φυλλάδιο, γράφτηκαν συνθήματα στους τοίχους, άρχισαν να καταγγέλλονται δοσίλογοι, γιουχαϊστηκε ο Μουσολίνι κατά την προβολή των «Επίκαιρων» στο Θέατρο…  Φάνηκε κι απ’ την αγωνιώδη κινητοποίηση των ιταλικών αρχών, στο υπόλοιπο του μήνα. Με «κλου» τις 26 συλλήψεις μαθητών και καθηγητών μεταξύ 23 και 28 Νοέμβρη (δείτε τα ονόματα ΕΔΩ), την αύξηση των φυλακίσεων και τον εκτοπισμό, τόσο στους Παξούς, όσο και στο νέο τόπο εξορίας, των Οθωνών (μαζί και πολιτών που, καθ’ υπόδειξη χαφιέδων, στάθηκαν, συμπαραστάθηκαν, προφύλαξαν)…

Ο ΟΡΓΑΝΩΜΕΝΟΣ αγώνας έναντι των Ιταλών, είχε πια αρχίσει. Μ’ αρχή μια Κυριακή. Που γιόρταζε ο Άγιος…