Κέρκυρα & πανδημίες: οι (λιγότερο γνωστοί) Λοιμοί Αντωνίνων και Κυπριανού

Η πρώτη φορά που το νησί φέρεται να «χτυπήθηκε» από πανδημία, ήταν τον 2ο και 3ο αι. μ.Χ.: ευλογιά. Το πόσο, άγνωστο. Υπήρξε, ωστόσο, ένας απ’ τους κύριους λόγους παρακμής της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Γράφει ο Ηλίας Αλεξόπουλος

ΣΤΗ ΜΕΣΗ συλλογική συνείδηση, ο ψιθυρισμός του δίπτυχου «Κέρκυρα και πανδημίες» οδηγεί, σχεδόν αυτόματα, στην προέλαση της πανώλης, απ’ τα χρόνια του Μεσαίωνα έως και τον 19ο αι., με extra προσθήκη την περίπτωση της «ισπανικής γρίπης» του ’18.

ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ λάθος. Απλά, «μερικό». Το νησί κουβαλά στις πλάτες του πολύ απώτερη προϊστορία πανδημικού θανατικού. Ήδη, απ’ εκείνους τους καιρούς, που η αδυναμία επιστημονικής συγκεκριμενοποίησης της (όποιας) μακρά διαδιδόμενης επιδημίας, έβρισκε διέξοδο στην υιοθέτηση ενός όρου γενικού, δια… πάσαν νόσον: «λοιμός». Έτη μακρινά. Αιώνες πίσω. Χρόνοι, που η κατεγράφη τους δεν ζητούσαν καν τέταρτο ψηφίο…

ΠΟΤΕ, δηλαδή; Πότε επιβεβαιώνεται (ή, έστω, οι ενδείξεις είναι κάτι παραπάνω από ισχυρές) η πρώτη πλήξη της Κέρκυρας από πανδημία στην ιστορία της ανθρωπότητας; Αιώνας 2ος και 3ος. Μετά Χριστόν. Στα χρόνια των Ρωμαίων – «η εποχή της αγωνίας», είπαν οι ιστορικοί. Οι λιγότερο γνωστοί Λοιμοί «των Αντωνίνων» και «του Κυπριανού». Τύποις, διαφορετικοί. Ουσία, εκτιμάται, συνδεόμενοι. Δραματικά. Μ’ ευρεία διάδοση, σε όλη τη Μεσόγειο˙ ειδικά το κύμα β’ (Κυπριανού). Κι ακόμη παραπέρα.

ΤΟ ΚΟΣΤΟΣ; Πάντως, ο Δίων Κάσσιος μιλά για, μόνο στη Μητρόπολη (Ρώμη), 2.000 (α’ κύμα ή 5 εκατ. θύματα σύνολο ή το 25-30% του όλου πληθυσμού της αυτοκρατορίας) έως 5.000 (β’ κύμα) θύματα την μέρα! Οι ιστορικοί δε διαφωνούν: οι δυο Λοιμοί υπήρξαν απ’ τους βασικούς λόγους για την, έκτοτε, σταδιακή παρακμή της Roman Empire. Όπου κι ανήκε το νησί…

ΕΤΟΣ 165 – 166 μ.Χ. Η Ρωμαϊκή κυριαρχία στο απόγειό της˙ επί Μάρκου Αυρηλίου Αντωνίνου Αυγούστου (161 – 180 μ.Χ.). Τότε άρχισε το αίμα. Γιατρός του Αύγουστου («έσβησε» κι ο ίδιος απ’ το κακό), ο Γαληνός (εξ ου και, εναλλακτικά, «λοιμός του Γαληνού»). Ο οποίος περιέγραψε συμπτώματα κι εξέλιξη: πυρετός, εμετός, δίψα, πρησμένος λαιμός, βήχας (με άσχημη οσμή), ολοσωματικά φλυκταινώδη εξανθήματα ή, ανά περιπτώσεις, μέλαινες κενώσεις (διάρροια), που μαρτυρούσαν αιμορραγία πεπτικού. Και σύνολο κύκλου, δύο εβδομάδες. Όποιοι επιβίωναν, ανέπτυσσαν ανοσία. Οι υπόλοιποι˙ και ήταν, διάολε, πολλοί…

ΣΥΜΦΩΝΑ με τα περιγραφόμενα χαρακτηριστικά, οι σύγχρονοι μελετητές συγκλίνουν στο συμπέρασμα πως επρόκειτο για ευλογιά. Μεταφερθείσα, κατά την επέκταση της Αυτοκρατορίας. Είτε μέσω των δρόμων του εμπορίου (Μεταξιού / Κίνα), είτε κατά τις πολεμικές επιχειρήσεις – μετακινήσεις στρατιωτών και σκλάβων και δή την πολιορκία της μεσοποτάμειας Σελεύκειας (σχετικός ο θρύλος πως ο στρατηγός, Λεύκιος Βέρος, άνοιξε εκεί, μετά την άλωση, κλειστό τάφο ή ο άλλος, του ιστορικού Μαρκελλίνου, πως στρατιώτης βεβήλωσε το ιερό τ’ Απόλλωνα στη Βαβυλώνα, τιμωρούμενοι απ’ τους θεούς, γι’ αθέτηση του όρκου τους για μη λεηλασίες): οι στρατιώτες που επέστρεφαν από τους πολέμους στην Ανατολή μετέδωσαν την ασθένεια προς δυσμάς και «στη Μεσόγειο, τα Βαλκάνια, την ιταλική χερσόνησο μέχρι τον Ρήνο και από τα παράλια της Αφρικής, της Πορτογαλίας, της Ισπανίας, της Γαλλίας ως τη νότια Γερμανία και την Ελβετία» (Γ. Μυρτσιώτη, «Καθημερινή», φ. 19/5/2020).

ΟΠΩΣ και να ‘χει έπρεπε να περάσει σχεδόν μια εικοσαετία (› 180 μ.Χ.) για να θεωρηθεί ότι ο κύκλος έκλεισε˙ έτσι έδειχνε, τουλάχιστον. Αλλά…

ΕΤΟΣ 250 – 251 μ.Χ. Ο εφιάλτης επιστρέφει. Με θεωρούμενη, τώρα, πηγή της την Αιθιοπία – και μέσω Βόρειας Αφρικής, σε Ρώμη και Μεσόγειο, λαμβάνοντας το όνομα («Λοιμός Κυπριανού») απ’ το πρώτο γνωστό θύμα της: τον Κυπριανό, επίσκοπο της Καρθαγένης (258).

ΑΚΟΜΗ πιο δριμύς από τον πρώτο. Φονικότερος. Συνδυάζοντας, κατ’ εκδοχή, στοιχεία ιλαράς, με συμπτώματα, που πλην των (πολλών) κοινών με τον «Λοιμό των Αντωνίνων», έφθανε μέχρι την εμφάνιση γάγγραινας στα άκρα και διάδοση, σε ακόμη μεγαλύτερη έκταση εντός της μεσογειακής λεκάνης. «Πολύ πιθανόν», μας λέει ο J. Horgan, «επειδή βρήκε πρόσφορο έδαφος στον “παρθένο πληθυσμό” της Μεσογείου, δηλαδή έναν πληθυσμό που στερείται κεκτημένης ή κληρονομικής ανοσίας σε μια συγκεκριμένη ασθένεια…». Και ο οποίος, μ’ άλλα λόγια, δεν είχε πληγεί πανδημικά από το κύμα του 165 – 180.

ΟΤΑΝ το κακό εξασθένησε, γύρω στα 270, δεν ήταν τίποτε το ίδιο. Μόνο που για την Κέρκυρα των ιστορικών χρόνων υπήρχε και συνέχεια…

Συνεχίζεται

› Βασική φωτό: «Ο άγγελος του θανάτου χτυπά μία πόρτα κατά τη διάρκεια του Λοιμού των Αντωνίνων». Πίνακας του Jules-Elie Delaunay (1869).