Κέρκυρα & πανδημίες: «Ολόκληρη η πόλη, ένα απέραντο και θλιβερό νεκροταφείο»

Η «πανώλη του Ιουστινιανού» (6ος αι.) ρήμαξε τον τόπο, ο δε κατευνασμός της υπήρξε η πρώτη, κατά παράδοση, διάσωση του τόπου με παρέμβαση Αγίων: τότε, των Ιάσωνος και Σωσιπάτρου…

Γράφει ο Ηλίας Αλεξόπουλος

ΗΤΑΝ, γράφει ο Σπ. Κατσαρός, «λίγα χρόνια μετά την επιδρομή των Γότθων». Οι Γότθοι (του Τοτίλα) συγκλίνουν οι ιστορικοί, επέδραμαν στον τόπο στα τέλη του α’ μισού του 6ου αι. μ.Χ. Λεηλατώντας. Ερημώνοντας˙ «…ούτε να δακρύσει ηδυνήθη η Κέρκυρα, διότι ολίγοι υπελείφθησαν οφθαλμοί ανοικτοί μετά την επιγενομένην καταστροφήν», γράφει ο Μάρμορας. Άρα, τότε. Στα πεντακόσια τόσο. Ρημάζοντας ό,τι είχε απομείνει…

ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Βυζάντιο. Στην «καρδιά» των χρόνων του Ιουστινιανού (527 – 565). Η φονική βουβωνική «πανώλη του (Ιουστινιανού)». Έτος 541 ή 542, Πόλη. Από τις μεγαλύτερες πληγές της ιστορίας. Με τον ιστορικό Προκόπιο («Ιστορία των Πολέμων») να ομιλεί για 5.000 θανάτους ημερησίως (Κωνσταντινούπολη), τον Ιωάννη της Εφέσου να ανεβάζει τον αριθμό των ημερήσιων θυμάτων στις 16.000 και μια μέση τιμή, βάσει των μαρτυριών, κατά συνολικά τη φάση, να κάνει λόγο για 25 – 40 εκατ. νεκρούς σε βάθος τριών αιώνων (› 747 – 748, λόγω των, κατά καιρούς / περιοχές αναζωπυρώσεων ή εμφανίσεων επιμέρους εστιών).

Η ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ βοά. Πόνο και θρήνο. Κι απ’ εκεί, προς Μικρασία και προς δυσμάς, το δι’ ημάς ενδιαφέρον, σ’ Ιλλυρικό, Μεσόγειο. Πιθανόν, εξηγεί ο Κ. Τσιάμης, «κατά τη μετακίνηση του Βυζαντινού στρατού στη διάρκεια της αναζωπύρωσης του Γοτθικού Πολέμου» (542 – 552) κι ενώ οι Γότθοι «είχαν ανακαταλάβει σχεδόν όλη την Ιταλία».

ΓΙΑ ΑΦΑΝΙΣΜΟ «έως και του ενός τέταρτου του ανθρώπινου πληθυσμού της Ανατολικής Μεσογείου» μιλά ο C.A. Mango. Η Κέρκυρα δεν γλίτωσε. «Η Πανώλη ρήμαξε κυριολεκτικά τον τόπο», συνεχίζει ο Κατσαρός. «Ολόκληρη η πόλη, έγινε ένα απέραντο και θλιβερό νεκροταφείο. Κάθε εργασία σταμάτησε. Τα καταστήματα κλείσανε. Και χιλιάδες τάφοι ανοιχτήκανε, μέσα στους οποίους, σε σωρούς, ρίχνανε τους πεθαμένους. Τα πτώματα, γεμίζανε τους δρόμους και τις πλατείες, το ένα πάνω στο άλλο, μακάβριοι σωροί…»

ΥΠΗΡΞΕ η πρώτη επιβεβαιωμένη πανδημία πανώλης στην ιστορία της ανθρωπότητας˙ δραματικό προοίμιο του Μεσαίωνα. Μ’ αρχή, το Πηλούσιο της Αιγύπτου και, απ’ εκεί, «περιεβάλλετο μὲν τὴν γῆν ξύμπασα… πάσαν δέ τήν οικουμένην διέδραμε…». Απ’ την Ινδία και την Κίνα, έως την Ιρλανδία˙ «… κινδύνευσε να εξαφανιστεί όλο το ανθρώπινο γένος».

ΟΙ ΑΣΘΕΝΕΙΣ εμφάνιζαν αρχικά χαμηλό πυρετό, σταδιακά, ωστόσο, η κατάστασή τους επιδεινωνόταν ραγδαία, με σύνηθες χαρακτηριστικό την εμφάνιση λεμφαδενίτιδας στη βουβωνική και τη μασχαλιαία χώρα – σπανιότερα, πίσω απ’ τα αφτιά ή τους μηρούς. Από εκεί και πέρα, συνεχίζει ο Προκόπιος, η πορεία των ασθενών, ποικίλε. «Σε µερικούς ασθενείς το σώµα γέµιζε µε µαύρες φουσκάλες, µεγάλες σαν σπυριά φακής, αυτοί δεν ζούσαν ούτε µια µέρα, αλλά πέθαιναν αµέσως. Μερικοί, πάλι, έκαναν εµετό µε αίµα, χωρίς καµιά φανερή αιτία, και αµέσως πέθαιναν».

ΜΕΓΑΛΗ σημειώνει τη μητρική και νεογνική θνησιμότητα. Αλλά και το γεγονός ότι τακτικά προκαλούσε κώμα ή παράκρουση και παραισθήσεις, μαζί με αϋπνία, με «ασθενείς ν’ ακούν πνεύματα να τους καλούν ή να τους καταδιώκουν»˙ και μέσα στο ντελίριο, δεν ήταν λίγοι αυτοί που έπεφταν, λέει, σε πηγάδια ή απ’ τα τείχη…

ΠΙΣΩ στην Κέρκυρα (Κατσαρός)… «Και τότε ο λαός, που δεν είχε άλλη ελπίδα, δεήθηκε με πάνδημη παράκληση στους Αγίους του, τον Ιάσονα και τον Σωσίπατρο, και το θαύμα έγινε. Ο θάνατος σταμάτησε να θερίζει κι η αρρώστια υποχώρησε».

ΤΟ ΠΟΤΕ ακριβώς, δεν το διευκρινίζει. Υφέρπει, ωστόσο, στην όλη ιστορία μια εκπληκτική σημείωση: η πρώτη, αείποτε, αναφορά διάσωσης του νησιού, απ’ όποια απειλή, αποδοθείσα απ’ το θρησκευτικό συναίσθημα σε θαυματουργή, ιαματική παρέμβαση. Αγίων. Πριν τον Άγιο. Μη λησμονούμε, εξάλλου, κι αυτό: πως κι ο αυτοκράτορας (Ιουστινιανός), όταν προσεβλήθη απ’ τη νόσο, εκεί απευθύνθηκε –και, κατά παράδοση ιάθηκε: στους Αγίους: προσκύνημα στα λείψανα της Αγ. Ειρήνης…

ΤΟ ΠΡΩΪΜΟ των καιρών, οδηγεί τον Κατσαρό σε ένα ακόμη συμπέρασμα: «Οι Άγιοι», γράφει, «τιμηθήκανε γι’ αυτό πολύ. Βαφτιστήκανε και οι υπόλοιποι ειδωλολάτρες κι η Κέρκυρα έγινε ολόκληρη Χριστιανική». Συν τούτο: «Ανοικοδόμησε  ο λαός την εκκλησία τους και τη στόλισε με πλούσια δώρα». Ποιον ναό, άρα, εννοεί ο Κερκυραίος ιστορικός;

Ο ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, πάντως, αναφερόμενος στον γνωστό, βυζαντινό του Ανεμόμυλου, τοποθετεί μια αρχική οικοδομή του φάση «μετά τον Μ. Κωνσταντίνον» (άρα, 4ος αι. κ.ε). Κάνοντας λόγο για «μικρό και άκοσμο» ναό, που «αρχήθεν ετιμήθη επ’ ονόματι των αποστ. Ανδρέου». Και στον οποίο, συμπληρώνει ο Βοκοτόπουλος, «είχον ταφή οι άγιοι», σωζόταν «μέχρι της 9ης τουλάχιστον εκατονταετηρίδος και καταστραφέντα κατά τας επιδρομάς του 11ου αι.» (η δε έκτοτε ανοικοδόμησή του, μετ’ επέκτασης σε «περικαλλή και περίδοξο δόμο», φαίνεται να σηματοδότησε την έκτοτε αφιέρωσή τους στους Ιάσωνα και Σωσίπατρο).

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ; Χρονικά ταιριάζει μια αρχική οικοδόμηση κατά τον 6ο ή 7ο αι. Της πανώλης. Με τον Παπαγεωργίου να μας πληροφορεί και για την ύπαρξη παλαιάς παράδοσης, σύμφωνα με την οποία τότε, μεταξύ 6ου και 8ου αι., «υπέθεσάν τινες» ότι ανάγεται και η περίφημη επιγραφή του ναού («Ο φωτολαμπής και περίβλεπτος δρόμος…»). Ασχέτως, εάν δεν την υιοθετεί…

ΑΣΦΑΛΩΣ, έστω και ως δευτερεύον σενάριο, δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο η αναφορά του Κατσαρού να αφορά άλλον, άγνωστο σήμερα ναό, δεδομένου ότι μετά τους διωγμούς του Διοκλητιανού (4ος αι. μ.Χ.) και «από του Μ. Κωνσταντίνου», εμφανίζεται στο νησί μια ακμαία οικοδόμηση χριστιανικών ναών, παράλληλα με την καθιέρωση της συνήθειας «ν’ αφιερώνται εις ονόματα αποστόλων μαρτύρων και αγίων». Και τι πιο πιθανό από την κτήση (τουλάχιστον) ενός εις μνήμην αυτών των αποστόλων, που φέραν’ το χριστιανισμό στον τόπο (1ος αι. μ.Χ.). Τους, κατά Κατσαρό, «Αγίους των Κερκυραίων» του 6ου αι. Ιάσων. Και Σωσίπατρος…

ΟΠΩΣ και να ‘χει, η σύνθεση όλου αυτού του ευρέως φάσματος ενδείξεων, ένα πράγμα καθιστά εξόχως πιθανό: πως, με την «εθνική» θρησκεία δεδομένα ακμαία στο νησί έως τουλάχιστον τον 3ο – 4ο αιώνα, η, κατά Κατσαρό, απόδοση της διάσωσης της Κέρκυρας απ’ την «πανώλη του Ιουστινιανού» στους αγίους αποστόλους της, συνέβαλε, αν μη τι άλλο, στην οριστική κι ευρεία ρίζωση της νέας θρησκείας. Όταν, αιώνες μετά, ο πανούκλα επανήλθε, ο Άγιος, θαυματουργός προστάτης του νησιού, θα ήταν άλλος: ο Σπυρίδων…

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

# Σπύρου Κατσαρού, «Ιστορία της Κέρκυρας, εξ ερανισμάτων συνταχθείσα», Κέρκυρα, 2003.

# Andrea Marmora, «Della historia di Corfu», l. 3, 1672 (via anemi.lib.uoc.gr).

# Προκόπιος, «Ιστορία των Πολέμων», τ. 1-2, εκδ. Λιβάνη, 1996.

# Κωνσταντίνου Τσιάμη, «Ιστορική και επιδημιολογική προσέγγιση της πανώλους κατά τους βυζαντινούς χρόνους (330-1453 μ.Χ.)», ΕΚΠΑ, 2010 (via didaktorika.gr).

# Σπυρίδωνος Παπαγεωργίου, «Ιστορία της Εκκλησίας της Κέρκυρας», Κέρκυρα, 1920.

# Παναγιώτη Βοκοτόπουλου, «Περί την χρονολόγησιν του εν Κερκύρα ναού των Αγίων Ιάσωνος και Σωσιπάτρου», Δελτίο Χ.Α.Ε. 5, Αθήνα, 1969.

# Αντωνίου Αγιούς, «Σελίδες Κερκυραϊκής Ιστορίας», εκδ. «Έψιλον», Κέρκυρα, 2001.