Κάλαντα: «Λαμπροφοράει η Ανατολή και η Δύση καμαρώνει…» (videos)

Πώς απ’ τις ρωμαϊκές «calendae» φθάσαμε, μέσω Βυζαντίου, στα κάλαντα του Δωδεκαημέρου και οι ιδιαιτερότητες των κερκυραϊκών εκδοχών μέσα από τρία videos.

Επιμέλεια: Hλίας Αλεξόπουλος

ΚΑΠΟΤΕ, λέει, υπήρχαν οι ρωμαϊκές «καλένδες» (calendae). Το έμπα του μήνα, κάθε μήνα (η «νουμηνία» των αρχαίων Ελλήνων), πλαισιωμένο σε πολλές των περιπτώσεων (σ’ ακολουθία του αρχαιοελληνικού προτύπου, με την «Ειρεσιώνη» κ.λπ.) από εορταστικό πλαίσιο.

ΔΗΜΟΦΙΛΕΣΤΕΡΕΣ όλων, ήταν οι Calendae Januariae. Όχι, δηλαδή, απλά η υποδοχή ενός νιού μήνα, αλλά του μήνα που έφερε το νέο έτος – τουλάχιστον απ’ τον 2ο αι. π.Χ., όταν η έναρξη του ρωμαϊκού χρόνου καθιερώθηκε τον Ιανουάριο. Και η έλευση του οποίου συνοδεύτηκε πρώιμα απ’ τη διαμόρφωση ενός ιδιαίτερου, εορταστικού εθιμικού. Αργίες, επισκέψεις, ανταλλαγές δώρων, μποναμάδες. Κι ασφαλώς, ευχές. Με απαγγελία στίχων, έτοιμων ή αυτοσχέδιων˙ και στο τέλος, φιλοδώρημα. Κέρασμα ή νόμισμα…

ΒΥΖΑΝΤΙΟ πια, 7ος αι. Με ακμάζουσα τη νέα θρησκεία (χριστιανισμός), το εθιμικό πλαίσιο των Calendae (είτε των Januariae, είτε άλλων μηνών – βλ. τα βυζαντινά «Χελιδονίσματα» του Μάρτη, «κάλαντα» για τον ερχομό της άνοιξης) και των νεαρών «Μηναγυρτών» (καθόσον, λέει, τραγουδούσαν «αγύρτικα» τραγούδια ή «του αγερμού», «αγερμικά» = εκ του «αγείρω», δηλ. μαζεύω, κάνω έρανο) διατηρείται. Δημοφιλές ακόμη και σε χριστιανικούς πληθυσμούς. Δύσφορα, ωστόσο, για τους πατέρες της Εκκλησίας, που το συνδέουν ευθέως με τους «εθνικούς». Αποτέλεσμα; Απαγόρευση και καταδίκη (ΣΤ’ Οικουμενική).

ΤΟΤΕ ακριβώς, και προκειμένου να μη χαθεί το (αγαπητό) έθιμο, φέρεται να εισήλθε, εκ… χριστιανικού δακτύλου, η… εναλλακτική: αναγγελία δημοτικών στίχων – κατ’ αρχήν, για το αντίστοιχο της Πρωτοχρονιάς. Ανάλογου μεν τυπικού με το ρωμαϊκό πρότυπο (ευχετήριοι κι εγκωμιαστικοί συν το κέρασμα – φιλοδώρημα), αλλά με προσαρμοσμένο (κι, άρα, αποδεκτό) περιεχόμενο. Κι απ’ τις «calendae», γεννήθηκαν τα «κάλαντα». Αφορώντας, σταδιακά, ένα ευρύτερο πλαίσιο χριστιανικού εορτολογίου, είτε εντός του Δωδεκάμερου (Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Θεοφάνεια), είτε εκτός (π.χ. κάλαντα του Λαζάρου, της Λαμπρής ή του Μάη) και γνωρίζοντας σειρά στιχουργικών παραλλαγών. Ανάλογα την περιοχή˙ καθεμιά και τα δικά της…

ΤΑ ΔΙΚΑ ΤΟΥΣ και οι Κορφοί. Με ίδιον περιεχόμενο, τρόπο, μελωδία. Και, στην περίπτωση των χριστουγεννιάτικων καλάντων, αρκετές επιμέρους εκδοχές. Άλλες, για παράδειγμα, σε πιο λαϊκό, καθημερινό εκφραστικό πλαίσιο. Άλλες σε μια πιο λόγια ρητορική, εμφανής σε στίχους τύπου…

«… και ο Ηρώδης ταραχθείς έγινε θηριώδης…»

ΚΑΙ ΤΑ λοιπά, και τα λοιπά…

Η ΕΠΙΚΡΑΤΕΣΤΕΡΗ και, πιθανόν, πιο αντιπροσωπευτική, ωστόσο, από τις κορφιάτικες εκδοχές (τις οποίες τόσο ευλογημένα διέσωσε ο δάσκαλος, Ν. Πακτίτης απ’ τη δεκαετία του ’70 – βλ. ενδεικτικά: «Κερκυραϊκά Δημοτικά Τραγούδια», Αθήνα, 1989), έχει θεωρηθεί συγκεκριμένη. Είναι ακριβώς, αυτή, που, μετά τον παραδοσιακό χαιρετισμό – αναγγελία («Ας την καλησπερίσουμε τούτην τη φαμελίαν / ο Θεός να την πολυχρονά και νάχει την υγείαν…»), αρχίζει με το υπέροχο…

«…Λαμπροφοράει η Ανατολή και η Δύση καμαρώνει
κι αν ίσως και νυστάζετε μην κοιμηθείτε ακόμη…»

… και, όπως σχολιάζει ο Στ. Πουλημένος, προσεγγίζει το μεγάλο γεγονός της γέννησης του Θεανθρώπου, μέσα από «τη δήλωση της θέσης -γεωγραφικής και πολιτισμικής- του νησιού, ανάμεσα σε ανατολή και δύση, γεγονός που δίνει τη δυνατότητα στον ανώνυμο λαϊκό στιχουργό, να παρατηρεί και να διαπιστώνει πώς υποδέχεται ο κόσμος που μας περιβάλλει τη γέννηση του Θεανθρώπου Ιησού Χριστού». Κοινώς, η Γέννηση δεν σημειώνεται ως ένα φυσικό – ιστορικό φαινόμενο, αλλά γίνεται δεκτή απ’ τη σκοπιά ενός στρατηγικού, γεωγραφικά, παρατηρητηρίου (Κέρκυρα), ικανού, ιστορικά, να εισπράττει «αντιδράσεις» από μια εκτενή multi culti (ιστορικά, πολιτιστικά, θρησκευτικά κ.λπ.) διεθνή ζώνη.

Επίλογος… Επειδή σε τέτοιες περιπτώσεις, οι λέξεις είναι μάλλον δευτερεύουσες, αξίζει, μέρα που ‘ναι, ν’ απολαύσετε τα παραδοσιακά, κορφιάτικα κάλαντα (1) σε εκτέλεση απ’ τον Πολυφωνικό Χορό Κυνοπιαστών «ΓΕΙΤΟΝίΑ», με «οδηγό» τον Γιώργο Ανυφαντή (Δεκέμβριος 2011, Δαφνάτικα Κυνοπιαστών / video credits Σπ. Φ. Σκορδίλης)…

… (2) από την Παιδική Χορωδία του Ιονίου Ωδείου (Δεκ. 2015, Duomo) σε διδασκαλία – διεύθυνση Αρτ. Πουλημένου…

… και (3) από τους χορωδούς του Αγ. Προκοπίου (Δεκ. 1989)…

Και πρώτα ο Θεός, του χρόνου live…