Σεπτέμβριος ‘43 / Μια Κέρκυρα που χάσαμε (top-10)…

To Corfu Stories επιχειρεί τη μίνι-αναβίωση μιας Κέρκυρας που, τέτοιες μέρες, 77 χρόνια πιο πριν, χώθηκε βίαια στη λήθη απ’ τις γερμανικές εμπρηστικές.

Επιμέλεια: Ηλίας Αλεξόπουλος

Ιστορικές εκτιμήσεις, μιλούν για θυσία του 25% της συνολικής δόμησης της χώρας. Άλλες, επιχειρώντας συγκεκριμένες προσεγγίσεις, κατέγραψαν 842 κτίρια και 12 ναούς (μόνο) εντός της πόλης… Mια πολιτεία ολόκληρη… Χαμένη… Τότε… Εβδομήντα επτά χρόνια πιο πριν… Θυσία αιματοβαμμένη στον παρανοϊκό Μολώχ των γερμανικών εμπρηστικών (13-14/9/1943). Οικοδομήματα, υποδομές και γειτονιές… Κάποιων, τα ερειπωμένα λείψανα επιμένουν να ανθίστανται, παρόντα, στην καθημερινότητα του τόπου. Κάποια, χώθηκαν έως τη τελευταία πέτρα τους στα θεοσκότεινα ιστορικά συρτάρια, βίαιο ρίξιμο στη λήθη. Έτσι ή αλλιώς, μια Κέρκυρα, που χάσαμε… Επιλέξαμε 10 περιπτώσεις. Εξαιρώντας δυο τινά: εκείνες τις υποδομές που, βάσει των πηγών, λαβώθηκαν κρίσιμα (όχι το ’43, αλλά) στους ιταλικούς βομβαρδισμούς του 1940 – ’41 (Σπηλιά / βλ. Μαρκάς, Τ.Τ.Τ., ναός Αγ. Νικολάου, Καμπιέλο / Ταξιάρχης, Ευαγγελίστρια, Αβράμη / εργοστάσιο Ασπιώτη κ.λπ.) κι εκείνες που, έστω και πολύ μεταγενέστερα, αναστηλώθηκαν (Ιόνιος Βουλή, Ιόνιος Ακαδημία, Μουσείο Σολωμού, ναοί Αγ. Πατέρων, Αγ. Παρασκευής, Αγ. Ελευθερίου, Duomo, Γυμνάσιο / Πόρτα Ρεμούνδα κ.λπ.). Με δύο εξαιρέσεις: το Δημοτικό Θέατρο (ως… τελείως άλλο πράγμα) και τα παλαιά Δικαστήρια (ως άλλη, πλέον, χρήση). Κάποτε, λοιπόν, υπήρξε μία Κέρκυρα…

ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ

Η παντοτινή «κυρά» (αλλά και το λυπητερό «αγκάθι») της εγχώριας μνήμης. Η «Μικρή Σκάλα». Θεριό, αριστουργηματικό, 39 μ. μπόι, ευρωπαϊκής εμβέλειας, σε σχέδια Pergolesi και Scheldini. Στην πλατεία, 192 βελούδινες πολυθρόνες σε 12 σειρές. Περιμετρικά, τρεις σειρές με 64 θεωρεία –μ’ αγάλματα και φανοστάτες. Πάνω, η «γαλαρία». Κι έσω, το Φουαγιέ. Των θρυλικών κοσμικών δεξιώσεων. Λειτούργησε απ’ το 1902 (πρεμιέρα, 7/12 – «Lohengrin», Wagner), σκυτάλη απ’ το «San Giacomo». Δόξα για 40 χρόνια και μια μοναδική λατρεία από πλευράς των Κερκυραίων. Όπερα, μελόδραμα, οπερέτες, κοντσέρτα, συναυλίες, σινεμά. Έως τις εμπρηστικές… Μετά από σχεδόν 10 χρόνια σιωπηλής ερήμωσης, το όνειρο της αναβίωσής του, έσβησε το ’52. «Ουδεμία αρχιτεκτονική και ιστορική αξία», η εισήγηση Κόλλα (αρχιτέκτων), Λινάρδου, Παϊπέτη (μηχανικοί). Και το δημοτικό συμβούλιο (επί Στ. Δεσύλλα), το χρεώθηκε: «Ρίψη…»

«ΩΡΑΙΑ ΒΕΝΕΤΙΑ»

Στολίδι αρχοντικής ευγένειας του κάποτε… Πλατεία Πολίτη, «Hotel Bella Venezia» («Μεγάλη Βρετανία και Ωραία Βενετία», επακριβώς). Aρχικά (19^ος αι.), στεγαζόταν στο Λιστόν. Μετά, Πόρτα Ρεμούνδα (παραδίπλα στην άλλοτε οικία Σαραμαντάρη, όπου το σημερινό, ομώνυμο ξενοδοχείο). Την πλέον αριστοκρατική κοντράδα της πόλης, με τα πλούσια, στη σειρά, αρχοντικά. Ξενοδοχείο παγκοσμίως φημισμένο. Ασημένια σερβίτσια, πολυτελή έπιπλα, συλλογή πανάκριβων κρασιών, έξοχοι κήποι μ’ εξωτικά δέντρα και φυτά. Πρίγκιπες, βασιλείς, πρωθυπουργοί… Εκεί υπεγράφη το Πρωτόκολλο της Κέρκυρας (1914). Φιλοξενήθηκε η εξόριστη σερβική κυβέρνηση, του Πάσιτς (1916). Υπεγράφη (1917), η δημιουργία του ενιαίου κράτους Σέρβων, Κροατών, Σλοβένων. Απ’ τα τέλη του ’40, φιλοξένησε τα επιφανέστερα στελέχη των Ιταλικών δυνάμεων κατοχής. Έως την καταστροφή του. Ολοκληρωτική.

ΕΒΡΑΪΚΗ ΣΥΝΑΓΩΓΗ – ΣΧΟΛΕΙΟ – ΓΗΡΟΚΟΜΕΙΟ

Οβριακή… Απ’ τις συνοικίες που υπέστησαν τις μεγαλύτερες καταστροφές. Πέρα από καταστήματα και οικίες (μεταξύ τους, του Albert Cohen), οι βόμβες στέρησαν απ’ την κοινότητα γραφεία, αρχεία, παρασκευαστήριο αζύμων (όπου η νυν «Πέργκολα»), γηροκομείο (Σχολεμβούργου, διεσώθη η πύλη), ορφανοτροφείο, σχολείο («Ταλμούδ – Τορά», απ’ τον 16ο αι.). Και την παλιά Συναγωγή. Την Poulieza, στην Παλαιολόγου (κτίσμα του 1560, ξαναχτίστηκε το 1926 μετά από πυρκαγιά), μία απ’ τις δύο της κοινότητας (ήδη, τέλη του 19^ου αι., εμφανίζονται ενωμένες). Των Εβραίων από Ιβηρική και Απουλία, πλαισιωμένη αργότερα από δύο παραρτήματα: Nuovo και Medrage. Η άλλη, η Greca (Ελληνική), στη Βελισσαρίου, ήταν των (παλαιότερων) Ρωμανιωτών. Υπέστη ζημίες, αλλά αποκαταστάθηκε. Κι όμως, τα χειρότερα για την εβραϊκή κοινότητα δεν είχαν έρθει ακόμη: 1944. Το ξεκλήρισμα…

ANNUNZIATA

Η «Λοντσιάδα»… Ο ιστορικός καθολικός ναός, με το καμπαναριό – απομεινάρι (+ τμήμα τέμπλου) στην Ευγ. Βουλγάρεως. Κτίστηκε, ανδρώα μονή, το 1394 (εγκαίνια, 7/1), έξω απ’ το Μπόργκο. Μ’ ενέργειες του πρ. διοικητή των Ανδηγαυών, Petrus Capece. Αφιερωμένος στον Ευαγγελισμό (Maria Santissima) και την Αγ. Λουκία, προορισμένος για το Τάγμα Ερημιτών Μοναχών του Αγ. Αυγουστίνου. Η μονή καταργήθηκε το 1713. Κι έμεινε ο ναός: τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική, με γοτθικού τύπου τόξα και παρεκκλήσια στα πλάγια κλίτη. Εντός, θάφτηκαν οι χριστιανοί μαρτύρες της ναυμαχίας της Ναυπάκτου (1571). Στον βομβαρδισμό του ’43, τα οστά ήρθαν στην επιφάνεια. Περισυλλέγησαν και μεταφέρθηκαν στο Καθολικό Νεκροταφείο. Το ’53 (δημαρχεία Στ. Δεσύλλα) είπαν να κατεδαφίσουν το υπόλοιπο. Ακόμη και ο ορθόδοξος ιερέας, Βούλγαρης, δάκρυσε και είπε: «Αυτό δεν θα το ήθελε ποτέ ο Θεός…»

ΠΑΛΑΤΙ ΓΕΝΙΚΟΥ ΠΡΟΝΟΗΤΗ

Παλαιό Φρούριο… Πολιτεία, ολόκληρη. Κτίρια, σπίτια, αποθήκες, εκκλησιές – έως την παλαιά Ακρόπολη (Citadella). Οι Ιταλοί τη λάβωσαν (1941). Οι Γερμανοί, την αφάνισαν (1943). Απ’ τις εμβληματικές απώλειες, το παλαιό παλάτι του (Ενετού) Γενικού Προπονητή. Στον υπερυψωμένο χώρο μπροστά απ’ «το ρολόι». Τριόροφο, πέτρινο, με σκάλες αριστερά και δεξιά, που οδηγούσαν στο προαύλιο – εξώστη του ισογείου. Δεξιά, βοηθητικοί χώροι. Αριστερά, η γραμματεία. Ενώ ένα πέρασμα οδηγούσε σε φυλακές. Η κατοικία του Προνοητή κάλυπτε δύο ορόφους. Σε μία αρχική μορφή,  εκτιμάται, προ της οθωμανικής πολιορκίας του 1537, υπήρξε κατοικία ευγενών. Μετά το φευγιό των Βενετών, υπήρξε έδρα του Γάλλου διοικητή, του Άγγλου Αρμοστή, της Ιονίου Ακαδημίας (1818-1824) και κέντρο εκπαίδευσης νεοσυλλέκτων. Ενώ, προπολεμικά, στέγαζε μουσείο με όπλα και λόγχες του στρατού.

ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΑ / ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΛΑΤΙΝΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ

Το (απ’ το 1967) μέγαρο της Εθνικής Τράπεζας, στην πλ. Δημαρχείου. Κατά τον Μάρμορα κτίστηκε το 1630 (Ενετοκρατία) από την κερκυραϊκή κοινότητα, για να δοθεί «προς χρήσιν ενός των συμβούλων». Μετά δε, τη μεταφορά των λειψάνων του Αγ. Αρσενίου στον (απέναντι) Duomo (1633) παραχωρήθηκε ως κατοικία του Λατίνου Αρχιεπισκόπου. Με το σεισμό του 1745 το αρχικό οικοδόμημα κατεστράφη. Και το 1754, επί J. Nani, κτίστηκε νέο, μεγαλοπρεπέστερο. Επί Δημοκρατικών Γάλλων (1798) κηρύχτηκε «Δημόσιο Κτήμα». Στεγάζοντας τις συνεδριάσεις του προσωρινού Δημαρχείου. Έδρα της Ιονίου Γερουσίας επί Ρωσοτούρκων, Αυτοκρατορικών Γάλλων και πρώιμων Άγγλων, απ’ το 1824 στέγασε τις δικαστικές υπηρεσίες (Εφετείο, Πρωτοδικείο, Ειρηνοδικείο). Με διαμόρφωση, στον πίσω χώρο του, και μικρής φυλακής, «μετά του φυλακίου της Φρουράς». Δε σώθηκε τίποτε απ’ αυτά…

ΑΛΕΥΡΟΜΥΛΟΣ ΤΣΑΛΙΚΗ

Πίσω απ’ το Δημοτικό Θέατρο, όπου, χοντρικά, το κτήριο της σημερινής Π.Ε. Κέρκυρας. Το εργοστάσιο λειτουργούσε ήδη τη δεκαετία του 1880, στηρίζοντας σημαντικά τη ραγδαία βιομηχανική ανάπτυξη της Κέρκυρας της εποχής. Ονομαστή ήταν η παραγωγή από μακαρόνια, κουλούρια και λεπτά δίπυρα (μπισκότα), στις εξαιρετικά σύγχρονες ατμομηχανές, που είχε εισαγάγει ο ιδιοκτήτης, Δημήτριος Ζαλίκης / Τσαλίκης. Δημιουργώντας ένα απόλυτα ανταγωνιστικό μέγεθος ως προς τις άλλες αντίστοιχες κερκυραϊκές «μπράντες» εποχής, όπως η αλευροβιομηχανία Σοφιανόπουλου (1885, Μαντούκι) και ο κυλινδρόμυλος – μακαρονοποιείο, Ζαφειρόπουλου (1887). Η καταστροφή των εγκαταστάσεων το ’43 (ταυτόχρονα με του παλαιού Δημοτικού Θεάτρου) σήμανε, ουσιαστικά, το τέλος. Με τη νέα σελίδα του ευρύτερου χώρου να γράφεται το 1969, όταν «σηκώθηκε» το μονοκόμματο μπετόν της τ. Νομαρχίας.

ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

Δυτικά του λόφου του Αγ. Αθανασίου, η γειτονιά του Αγ. Δημητρίου, δάνειο –και μοναδική επιβιώσασα μνήμη- απ’ την, ως το ’43, ομώνυμη εκκλησιά. Μονόκλιτη βασιλική, αφιερωμένη, παράλληλα, στον Αγ. Ιάκωβο «του Πέρου», ο Τσανταρίδης τη χαρακτηρίζει «πάρα πολύ παλιά, σίγουρα κτισμένη κατά τον ΙΕ’ αιώνα». Επικαλούμενος σωζόμενα τεκμήρια του 16ου αι., όπου αναφέρεται ήδη οδός «Αγίου Δημητρίου». Ο δε Σουρτζίνος διασώζει αναφορά του επόμενου αιώνα, κατά την οποία βρισκόταν «εις την Εβραϊκήν, πλησίον της γέφυρας» (τεκμήριο πως η τότε Εβραϊκή εκτεινόταν ως τους πρόποδες του λόφου του Αγ. Αθανασίου και συνδεόταν μ’ αυτόν με γιοφύρι). Κτητορική παλαιών ευγενών (κατά τον Τσανταρίδη πιθανός δωρητής, κάποιος Σ. Βλάχος), φέρεται σε ένδεια ως τον Πόλεμο, με αποτέλεσμα η Αρχιεπισκοπή να την χαρακτηρίσει παρεκκλήσι δίχως ιερέα. Οι εμπρηστικές έσφιξαν ως τέλος τη θηλιά.

ΝΑΟΣ ΑΓ. ΤΡΙΑΔΑΣ (ΤΣΑΓΚΑΡΟΛΩΝ)

Πλησίον της Ιονίου Ακαδημίας (ακολούθησε την τύχη της), «εν οδώ Φλαγγίνου, εξαγούσης εις την άνω Πλατείαν». Ο, ανέκαθεν, ναός των Κρητών της Κέρκυρας, κτισθείς τον 17ο αι. απ’ την ονομαστή Ενετο – κρητική οικογένεια των Τσαγκαρόλων: Σπυρίδων και Στέφανος / ιεροδιάκονος, πιθανόν πατέρας και υιός, οι οποίοι, λέει ο Παπαγεωργίου, «ζωγράφοι όντες, έγραψαν τα πλείστας εικόνες του ναού»: των Δεσποτικών, του Χριστού, της Θεοτόκου, του Αγ. Ιωάννη, της Αγ. Αικατερίνης, της Αγ. Νίκης (κειμήλια όλα που εξαφανίστηκαν). Ο ναός, μετά την Ένωση, λειτούργησε και ως πρακτικό σχολείο των μαθητών του παρακείμενου Ιεροσπουδαστηρίου, ωστόσο απ’ τα τέλη του 19ου αι. εμφανίζεται εγκαταλελειμμένος και «έκτοτε σπανιώτατα εν αυτώ τελείται λειτουργία». Ήδη, δε, απ’ το 1914 πολλά εκ των ιερών κειμηλίων είχαν γίνει βορά στις ορέξεις αρχαιοκαπήλων, «οίτινες τας απήγαγον εις την Εσπερίαν…».

ΝΑΟΣ ΟΔΗΓΗΤΡΙΑΣ

«… και Τεσσαράκοντα Μαρτύρων». Στην Οβραϊκή, «εις την επάνω Ρούγα», ένα, κατά τον ακαδημαϊκό, Μιχαήλ Τιβέριο «μουσείο μεταβυζαντινών εικόνων μεταξύ των του Θεόδωρου Πουλάκη». Και του Εμμ. Τζάνε. Ξεχώριζε «η παλαιά εικών των αγ. Τεσσαράκοντα», του 1726 («έγραψεν, εδαπάνησε και ανέθηκε ο Χριστόδουλος ιερεύς, ο Τσαουσόπουλος»), οι των δύο θυρών του Τέμπλου («παριστάνουσαι εν συνδυασμώ τον Ευαγγελισμόν, της μεν Μαριάμ εζωγραφισμένης επί της μιάς, του δε Αρχαγγέλου Γαβριήλ επί της ετέρας») και η, μοναδική στο είδος της, εικόνα της Ωραίας Πύλης: παράσταση του εσωτερικού ναού «από του Τέμπλου». Χτίστηκε προ του 1500 κι έζησε διάφορες κτητορικές φάσεις (Βρετόπουλος, Θεοφύλακτος, Κασιμάτης, Επάρχου, Γονέμης, Τριβώλης…). Το 1750 «υπέστη μεγάλην πυρκαϊάν» κι ανακαινίστηκε. Μετά το ’43, όχι. Το ερειπωμένο καμπαναριό, μοναδική του πλέον μνήμη…