Νικόλαος Δημησιάνος: Η νόσος Alzheimer με απλά λόγια

Με αφορμή την σημερινή Παγκόσμια Ημέρα κατά της νόσου Alzheimer

Γράφει ο Νικόλαος Δημησιάνος/ Νευρολόγος, Διδάκτωρ Ιατρικής Πανεπιστημίου Πατρών

Η 21η Σεπτεμβρίου, έχει καθιερωθεί ως Παγκόσμια Ημέρα Αλτσχάιμερ, με σκοπό την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης για τη ομώνυμη νόσο, αλλά και την αφύπνιση και ενεργοποίηση της Πολιτείας.

ΠΟΛΛΟΙ ρωτούν: «Η άνοια είναι το Alzheimer;» ή «το Alzheimer είναι η άνοια;». Η άνοια είναι κάτι ευρύτερο, είναι μια κατάσταση (ένα «σύνδρομο», όπως λέγεται στην ιατρική ορολογία), που σημαίνει ότι υπάρχουν πολλές αιτίες οι οποίες μπορεί να οδηγήσουν σε άνοια. Από την άλλη, η νόσος Alzheimer είναι μια ασθένεια, με συγκεκριμένη υποκείμενη παθολογία, πορεία και πρόγνωση, και αποτελεί την πιο συχνή αιτία άνοιας.

ΑΝΟΙΑ είναι η έκπτωση των νοητικών λειτουργιών. Αυτές περιλαμβάνουν τη μνήμη, την ομιλία (λόγος), την ικανότητα επίλυσης προβλημάτων, την οργάνωση και εκτέλεση διαφόρων δραστηριοτήτων (π.χ. αγορές, κατασκευές, μετακίνηση κ.α.), την ικανότητα αντίληψης, κρίσης, τα συναισθήματα, κ.α. Η έκπτωση των λειτουργιών αυτών πρέπει να είναι αρκετά σοβαρή ώστε να προκαλεί προβλήματα στην καθημερινότητα του ατόμου. Επιπλέον, πρέπει να αποκλειστούν διάφορες παθολογικές καταστάσεις που μοιάζουν με άνοια, αλλά οφείλονται σε παθολογικά αίτια και είναι πολλές φορές αναστρέψιμες, όπως ο υποθυρεοειδισμός, η κατάθλιψη, μια οξεία συγχυτική κατάσταση, φάρμακα (π.χ. ηρεμιστικά, υπνωτικά), έλλειψη βιταμινών (π.χ. βιταμίνη Β12, φυλλικό οξύ), κατάχρηση αλκοόλ, κ.α.

Η ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ των νοητικών λειτουργιών που οφείλεται στην άνοια συνήθως είναι αργή και σταδιακή, με αποτέλεσμα να περάσει αρκετός καιρός μέχρι ο ασθενής ή οι συγγενείς του να αντιληφθούν την ύπαρξη του προβλήματος. Δεν είναι σπάνιο φαινόμενο οι ασθενείς με άνοια να εξετάζονται πρώτη φορά αφού η νόσος έχει ήδη προχωρήσει αρκετά. Για το λόγο αυτό απαιτείται επαγρύπνηση από τους συγγενείς ώστε να ζητείται ιατρική συμβουλή έγκαιρα, μόλις διαπιστωθούν τα πρώτα σημάδια της άνοιας. Τα αρχικά συμπτώματα της άνοιας αφορούν κυρίως την πρόσφατη μνήμη, τον προσανατολισμό στο χρόνο και στο χώρο, δυσκολίες σε καθημερινές δραστηριότητες (π.χ. πληρωμή λογαριασμών, χρήση κάρτας, απώλεια κλειδιών, προετοιμασία γευμάτων), άσκοπη περιπλάνηση.

Η ΑΝΟΙΑ είναι μια κατάσταση που παρατηρείται πιο συχνά στις μεγάλες ηλικίες. Στα 65 η συχνότητα εμφάνισης είναι 2-3% και στη συνέχεια, μεταξύ 65 και 85, υπάρχει διπλασιασμός του ποσοστού της άνοιας ανά 5ετία, φθάνοντας περίπου το 40% στα 85 έτη. Λόγω της συνεχούς αύξησης του προσδόκιμου επιβίωσης τις τελευταίες δεκαετίες, η άνοια αποτελεί ένα σημαντικό και ολοένα διογκούμενο πρόβλημα δημόσιας υγείας σε παγκόσμιο επίπεδο. Υπολογίζεται ότι σε όλο τον κόσμο υπάρχουν 50 εκατομμύρια ασθενείς με άνοια, ενώ κάθε χρόνο προστίθενται 10 εκατομμύρια νέες περιπτώσεις. Μέχρι το 2030 αναμένεται να έχουν φθάσει τα 80 εκατομμύρια και το 2050 τα 150 εκατομμύρια. Στην Ελλάδα οι αντίστοιχοι αριθμοί είναι 150.000-200.000 σήμερα και αναμένεται να φθάσουν τις 500.000 το 2050 (Εικόνα 1). Το οικονομικό κόστος της άνοιας είναι τεράστιο και αφορά στην περίθαλψη, φροντίδα και φαρμακευτική αγωγή των ασθενών αλλά και στην απώλεια της παραγωγικότητας τόσο των ίδιων και πρωτίστως των φροντιστών τους, που συνήθως είναι τα άτομα του στενού οικογενειακού περιβάλλοντος.

ΟΠΩΣ προαναφέραμε, η νόσος Alzheimer είναι η πιο συχνή αιτία άνοιας, υπεύθυνη για το 70% περίπου των περιπτώσεων. Άλλες αιτίες άνοιας περιλαμβάνουν την αγγειακή άνοια (άνοια λόγω εγκεφαλικών επεισοδίων), την άνοια με σωμάτια Lewy, την Παρκινσονική άνοια (στα πλαίσια της νόσου του Parkinson), τη μετωποκροταφική άνοια, ενώ υπάρχουν και οι μικτές άνοιες, όπου συνυπάρχουν περισσότερες της μιας παθολογίες (π.χ. νόσος Alzheimer και αγγειακή άνοια).

Η νόσος Alzheimer

Ο ΓΕΡΜΑΝΟΣ ψυχίατρος και νευροπαθολόγος Alois Alzheimer (1864-1915), παρακολουθούσε την ασθενή Augusta D. 51 ετών, από το 1904 μέχρι το 1906, οπότε και πέθανε. Η Augusta εμφάνιζε συμπτώματα όπως διαταραχές μνήμης, συμπεριφοράς και συναισθήματος. Μετά το θάνατό της ο Alzheimer μελέτησε τον εγκέφαλό της και περιέγραψε κάποιες βλάβες (αμυλοειδικές πλάκες και νευροϊνιδιακά συμπλέγματα), οι οποίες οφείλονταν στην εκφύλιση και νέκρωση των νευρικών κυττάρων, ευρήματα τα οποία δημοσίευσε αμέσως μετά το θάνατο της Augusta. Λίγα χρόνια αργότερα, ο Emil Kraepelin (1856-1926), δάσκαλος του Alzheimer, συγκέντρωσε και άλλες περιπτώσεις με παρόμοια κλινική εικόνα και το 1910 τις συμπεριέλαβε στο βιβλίο του TextbookofPsychiatry (8^η έκδοση, 15/7/1910), αναφέροντας για πρώτη φορά τον όρο Alzheimer’s disease.

ΑΠΟ ΤΟΤΕ έχει μπει πολύ νερό στο αυλάκι της νόσου Alzheimer. Προκειμένου να μιλήσει κανείς με βεβαιότητα για την ύπαρξη της νόσου πρέπει να διαπιστωθούν οι χαρακτηριστικές παθολογοανατομικές βλάβες στον εγκέφαλο του ασθενή, κάτι που σημαίνει ότι η βέβαιη διάγνωση μπορεί να γίνει ουσιαστικά μόνο μετά θάνατον. Στην καθημερινή πρακτική όταν αναφερόμαστε στον όρο εννοούμε κυρίως την πιθανή νόσο Alzheimer.

Η ΝΟΣΟΣ Alzheimer είναι μια χρόνια, εκφυλιστική διαταραχή των νευρικών κυττάρων του εγκεφάλου. Στα αρχικά στάδια της εκφύλισης προσβάλλονται κυρίως οι περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με την πρόσφατη μνήμη (ιππόκαμπος κροταφικού λοβού) και όσο προχωρά η νόσος προσβάλλονται και άλλες περιοχές, μέχρι τελικά ολόκληρος ο εγκέφαλος στα τελικά στάδια να εμφανίζει συρρίκνωση (ατροφία). Αυτή είναι εμφανής στις απεικονιστικές εξετάσεις του εγκεφάλου με αξονική ή μαγνητική τομογραφία. Όσο εξελίσσεται η άνοια, τόσο περισσότερες νοητικές λειτουργίες επηρεάζονται, ενώ στο τέλος επηρεάζεται και η κινητικότητα με αποτέλεσμα ο ασθενής να παραμένει καθηλωμένος στο κρεβάτι.

Η ΔΙΑΓΝΩΣΗ της νόσου γίνεται κυρίως κλινικά, από το ιστορικό που παρέχει ο ίδιος ο ασθενής και τα άτομα του περιβάλλοντός του, από την κλινική εξέταση και από ειδικές νευροψυχολογικές δοκιμασίες. Τις περισσότερες φορές οι πληροφορίες που παρέχει ο ασθενής δεν είναι αξιόπιστες, είτε επειδή υποβαθμίζει τα συμπτώματά του είτε επειδή η νόσος έχει ήδη εξελιχθεί και έχει χάσει την ικανότητα αναγνώρισης του προβλήματός του. Διενεργούνται αιματολογικές και απεικονιστικές εξετάσεις, αλλά αυτές γίνονται περισσότερο για να αποκλειστούν άλλες αιτίες άνοιας παρά για επιβεβαίωση της νόσου Alzheimer.

ΠΟΛΛΟΙ άνθρωποι, έχοντας στο οικογενειακό τους περιβάλλον ηλικιωμένους ασθενείς με άνοια, ρωτούν αν η άνοια και συγκεκριμένα η νόσος Alzheimer, είναι κληρονομική. Υπάρχει όντως κληρονομική μορφή της νόσου, με συγκεκριμένα γονίδια, αλλά αυτές οι περιπτώσεις είναι σπάνιες, αφορούν το 1-2% των περιπτώσεων νόσου Alzheimer και συνήθως προσβάλλει πολύ νεαρότερα άτομα (4^η και 5^η δεκαετία). Για τη μεγάλη πλειονότητα των περιπτώσεων τα αίτια δεν είναι γνωστά. Κι εδώ πιθανώς να παίζουν ρόλο γενετικοί παράγοντες, σε μικρότερο βαθμό, αλλά προς το παρόν δεν είναι πλήρως γνωστοί ούτε τροποποιήσιμοι. Πιο σημαντικοί για την ανάπτυξη της νόσου Alzheimer φαίνεται να είναι οι μη γενετικοί-περιβαλλοντικοί παράγοντες. Αυτοί περιλαμβάνουν την ηλικία, το φύλο, καρδιαγγειακούς παράγοντες κινδύνου, το κάπνισμα, τραυματικές κακώσεις του εγκεφάλου, την κατάθλιψη, φάρμακα, τη διατροφή, κ.α.

Η ΑΥΞΗΜΕΝΗ ηλικία, το γυναικείο φύλο (μην ξεχνάμε, οι γυναίκες ζουν περισσότερο από τους άνδρες) αποτελούν μη τροποποιήσιμους παράγοντες κινδύνου. Ωστόσο, άλλοι όπως η παχυσαρκία, το κάπνισμα, η υπέρταση, ο διαβήτης, μπορούν είτε να αποφευχθούν είτε να ρυθμιστούν. Η κατάθλιψη έχει φανεί ότι μπορεί να σχετίζεται με αυξημένη πιθανότητα ανάπτυξης νόσου Alzheimer πολλά χρόνια μετά, από την άλλη αποτελεί και μια συχνή κατάσταση σε ασθενείς με τη νόσο. Πολλά έχουν επίσης ειπωθεί για το ρόλο του «νοητικού αποθέματος» σε σχέση με την ανάπτυξη άνοιας. Άτομα που έχουν μεγάλο νοητικό απόθεμα (υψηλό IQ, υψηλό μορφωτικό επίπεδο, απαιτητικό πνευματικά επάγγελμα, έντονες βιωματικές εμπειρίες) πιθανώς να μπορούν να αντιρροπήσουν καλύτερα τις βλάβες που επιφέρει η νόσος Alzheimer στον εγκέφαλό τους.

ΘΕΡΑΠΕΙΑ για τη νόσο Alzheimer μέχρι σήμερα δεν υπάρχει. Τα φάρμακα που χρησιμοποιούμε στοχεύουν στην καθυστέρηση της επιδείνωσης της μνήμης για περιορισμένο χρονικό διάστημα και είναι πιο αποτελεσματικά όταν χρησιμοποιούνται στα αρχικά στάδια της νόσου. Χορηγούμε επίσης φάρμακα για τη βελτίωση της διάθεσης, αφού η κατάθλιψη και το άγχος είναι συχνές συνυπάρχουσες καταστάσεις, του ύπνου, του πόνου και της ψυχοκινητικής διέγερσης που είναι πολύ συχνή και προβληματική, ιδίως στα προχωρημένα στάδια της νόσου.

ΑΠΟ ΤΗ ΣΤΙΓΜΗ που δεν υπάρχει θεραπεία, η προσπάθεια για την αντιμετώπιση της νόσου έχει επικεντρωθεί στην πρώιμη διάγνωση, δηλαδή στη διάγνωσή της στα πολύ αρχικά στάδια, με στόχο να μεγιστοποιηθεί το όφελος των θεραπευτικών παρεμβάσεων. Η ερευνητική δραστηριότητα τα τελευταία χρόνια έχει στραφεί στην ανακάλυψη βιολογικών δεικτών για τη νόσο Alzheimer, την εντόπιση δηλαδή στο αίμα, στο υγρό του εγκεφάλου, στις εικόνες από ειδικές απεικονιστικές εξετάσεις του εγκεφάλου και αλλού, στοιχείων που να μαρτυρούν την ύπαρξη της νόσου πριν καν αυτή γίνει κλινικά εμφανής. Πηγαίνοντας ένα βήμα παραπέρα, οι επιστήμονες προσπαθούν να βρουν τρόπους να ανιχνεύουν τα άτομα που έχουν αυξημένη προδιάθεση να νοσήσουν στο μέλλον, να κάνουν δηλαδή πρόγνωση.

ΜΕΧΡΙ κάτι τέτοιο να γίνει πραγματικότητα και μέχρι να βρεθούν πιο αποτελεσματικές θεραπείες, τι μπορούμε να κάνουμε; Μπορούμε να προσπαθήσουμε να μείνουμε υγιείς αποφεύγοντας βλαπτικές συνήθειες όπως το κάπνισμα, αντιμετωπίζοντας σωστά παθήσεις όπως η υπέρταση, ο διαβήτης, η κατάθλιψη, η παχυσαρκία και η δυσλιπιδαιμία από νωρίς, να επιδιώκουμε να είμαστε πνευματικά, κοινωνικά και σωματικά δραστήριοι, να ακονίζουμε συνεχώς το μυαλό μας βάζοντάς του νέες προκλήσεις και τέλος και πολύ σημαντικό, να ακολουθούμε μια σωστή διατροφή, όπως η Μεσογειακή Δίαιτα, η οποία έχει αποδεδειγμένες ευεργετικές επιδράσεις σε καρδιαγγειακές παθήσεις, διάφορες μορφές καρκίνου αλλά και στην άνοια. Η έρευνα προχωρά με εντατικούς ρυθμούς και στο εγγύς μέλλον ευελπιστούμε να έχουμε πιο αποδοτικές και ακριβείς μεθόδους διάγνωσης και πιο αποτελεσματικές θεραπείες για την άνοια, μια από τις μεγαλύτερες μάστιγες της εποχής μας.