Ναοί της Κέρκυρας, άλλοτε αφιερωμένοι στη Θεοτόκο, που δεν υπάρχουν πια. Η έρευνα του Corfu Stories, με αφορμή τον φετινό Δεκαπενταύγουστο.
Επιμέλεια: Ηλίας Αλεξόπουλος
Κάποτε στέκαν’ επιβλητικές. Σημεία αναφοράς του θρησκευτικού συναισθήματος των Κερκυραίων. Στα χρόνια, «έπεσαν». Μαράζωσαν. Χτυπήθηκαν. Και, τελικώς, εξαφανίστηκαν. Διατηρώντας θέση μόνο σε μια γωνιά της μνήμης, της αναδρομής, τ’ απομεινάρι κάποιου οικοδομικού λειψάνου ή τις σελίδες του παλιού βιβλίου. Ο ναός της Παλαιόπολης (του Ιοβιανού) είναι η πιο γνωστή περίπτωση άλλοτε εκκλησίας του νησιού, αφιερωμένης στη Παναγιά, που πλέον δεν υφίσταται. Δεν είναι, όμως, και η μόνη. Το Corfu Stories συγκέντρωσε, πέραν αυτής, 10+1. Κάποιες, ίσως να μην τις ακούσατε ποτέ…
1.ΠΛΑΤΥΤΕΡΑ / ΣΠΙΑΝΑΔΑ: Η «Κερά της Πλατυτέρας» ή «της Εβραϊδος» – με plus αφιέρωση στον Αγ. Νικόλαο. Βρισκόταν στην Άνω Πλατεία, «απέναντι της εξόδου της οδού Αλίας», όπου σήμερα το «πάλκο». Κατεστράφη επί Άγγλων (μαρτυρίες φθάνουν έως το 1842), προς χωροταξική επέκταση κι ενώ, μετά το 1818 (όταν εμφανίζεται «κατεστραμμένος εντελώς»), είχε προηγηθεί, δι’ εισφορών, η ανακαίνισή του και η δημιουργία «ταμείου» 1220 φράγκων, «κατατεθέν εν τω Ενεχυροδανειστηρίω». Το πότε χτίστηκε, άγνωστο. Πάντως, υπήρχε τον 16ο αι., όταν κι εμφανίζεται με καλή (κτηματική) περιουσία (κατόπιν πέρασαν στο ναό των Τριών Μαρτύρων) και ενορίτες ευγενείς της πόλης. Tip: Ήταν το σημείο εκκίνησης του, επί Ενετών, ιπποτικού αγωνίσματος της «γκιόστρας» (Απόκριες, Πλατύ Καντούνι).
2.KYΡΟΠΟΥΛΑ / ΚΑΜΠΙΕΛΟ: Η «Κυροπούλα Πλατυτέρα», στο παλαιό «Οβριοβούνι». Περιγράφεται ως μικρός ναός, υπαρκτός προ του 16ου αιώνα, κοντά στον ναό της Παναγίας Κρεμαστής και του Αγ. Νικολάου «των Γερόντων» (αρχές 16ου αι.), του οποίου κι αποτελούσε μετόχι – παράρτημα. Κατά τον Σπ. Παπαγεωργίου, τα επ’ αυτής έγγραφα κειμήλια ανέρχονται έως το 1639. Κατεδαφίστηκε δε το 1822, επίσης επί Αγγλοκρατίας κι αφού «από μιάς εκατονταετηρίδος σχεδόν ο ναϊσκος εξέλιπε». Κατάλοιπο της εκκλησιάς, αποτελεί η γνωστή, στους παλαιότερους, ονομασία της πλατείας Αγ. Ελένης, ως «πλατεία Κυροπούλας», με έμβλημα τον παλαιό της φοίνικα. Κατά μία, δε, εκδοχή, από αυτήν προέρχεται και η εικόνα της «Παναγιάς της Κυροπούλας», που βρίσκεται σήμερα στον Αγ. Νικόλαο.
3.ΛΙΜΝΙΩΤΙΣΣΑ / ΜΟΥΡΑΓΙΑ: Γνωστή και ως «της θάλασσας» ή «του αιγιαλού», βρισκόταν κάτω απ’ τα παλαιά τείχη της πόλης (Μουράγια), «κάτωθεν του αρχιεπισκοπείου, διό κι ελέγετο και Sotto Mura». Παλαιότατη, η κατεδάφισή της σημειώνεται (μάλλον) κατά την Αγγλοκρατία, χάριν της επέκτασης της περιτείχισης – διαπλάτυνσης του περιφερειακού δρόμου. Διεσώθη, πάντως, τμήμα (insitu), επί του νοτίου τείχους του πάλαι ποτέ ναού, με παλαιά εικόνα της Θεοτόκου Βρεφοκρατούσας, που «εντετειχεισμένη παρά την παραλία, δεικνύει την θέσιν της (εκκλησίας)». Πρόκειται, εκτιμάται, για το γνωστό, ίδιο μικρο-σπήλαιο, προσκυνητάρι της «Παναγιάς Μεγαλομάτας», των θρύλων (π.χ. πως, αν προσευχηθείς από καρδιάς, το νόμισμα που θ’ αφήσεις στο παγκάρι θα το βρεις την επομένη κολλημένο στην εικόνα).
4.ΒΛΑΧΕΡΑΙΝΑ / ΝΕΟ ΦΡΟΥΡΙΟ: Γνωστή και ως «της Σπηλιάς» ή «του Κήπου», καθώς βρισκόταν στη μικρή πλατεία – κηπάριο μπροστά απ’ την είσοδο του Νέου Φρουρίου. «Ανήκε» στην αδελφότητα – συντεχνία των κρεοπωλών και των σφαγέων Κέρκυρας και προαστίων και κτίστηκε κατά την ύστερη ενετική περίοδο (18ος αι.), προς αντικατάσταση της παλαιάς εκκλησιάς των Βλαχερνών, στο Σαρόκο, που είχε ισοπεδωθεί στην πολιορκία του 1716. Ο βίος της εκκλησιάς, πάντως, δεν έμελλε να είναι μακρύς, καθώς το 1826 οι Άγγλοι την γκρέμισαν, «χάριν του κατασκευασθέντος νέου Φρουρίου». Τα δε σκεύη, οι εικόνες και κάθε περιουσιακό στοιχείο της, μεταφέρθηκε (όπως και η «έδρα» της συντεχνίας) στον ναό των Αγ. Πάντων (πόλη), συμβάλλοντας καθοριστικά στην έκτοτε αναζωογόνησή του.
5.ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΡΙΑ / ΛΕΜΟΝΙΑ: Στην πλατεία Λεμονιάς (Μπιτζάρου – Κυριάκη), αφιερωμένη, ακόμη, στον Άγ. Συμεών. Οι παλαιοί την γνώριζαν κι ως «του Τουρλινού». Εκ του παλαιού ιδιοκτήτη – κτήτορα (οικογένεια ευγενών, του Libro d’ Oro, χρηματοδότης του αγάλματος του Καποδίστρια, στην άκρη της Σπιανάδας), πριν περάσει στην οικογένεια Φλαμπουριάρη (κι από εκεί, Λινάρδου, Παπάζογλου). Η ιστορία της, κατά τον Παπαγεωργίου, αρχίζει «πολύ προ του 1700». Κατά σωζόμενο πρωτοπαπαδικό έγγραφο πάλι, απ’ τα μέσα του 18ου αι. (1751 – 1758). Ολοκληρώθηκε δε, στη δίνη των βομβαρδισμών του ’43, όταν υπέστη εκτενείς ζημίες, δίχως ποτέ, παρά τα κατά καιρούς αιτήματα «θεραπείας και αποκατάστασης», να επιδιορθωθoύν. Με απότοκο, τη σημερινή εικόνα, των ερειπωμένων της λειψάνων.
6.ΟΔΗΓΗΤΡΙΑ / ΕΒΡΑΪΚΗ: «… και Τεσσαράκοντα Μαρτύρων». Στην καρδιά της εβραϊκής συνοικίας, σήμερα σώζεται μόνο το καμπαναριό. Εκ των παλαιότερων ναών της πόλης, ίσως και προ του 1500, μιας και το 1588, ανήκων ως κτητορική κληρονομιά στην οικογένειας Βρετόπουλου, εμφανίζεται «εις κατάστασιν ερειπώσεως». Ανακαινίστηκε (οικογένεια Θεοφύλακτου), κατοπινά πέρασε στις οικογένειες Κασιμάτη, Επάρχου, Γονέμη, Τριβόλη, το 1750 υπέστη μεγάλες ζημίες λόγω πυρκαγιάς, αναγεννήθηκε και «χτυπήθηκε» οριστικά στους βομβαρδισμούς του ’43. Ο ακαδημαϊκός, Μ. Τιβέριος τη χαρακτήρισε «πραγματικό μουσείο μεταβυζαντινών εικόνων, μεταξύ των οποίων και του Θεόδωρου Πουλάκη», με κορυφαία τη, «μοναδική εις το είδος της», της Ωραίας Πύλης (απεικόνιση του εσωτερικού του ναού).
7.ΚΟΝΔΥΛΟΝΗΣΙΩΤΙΣΣΑ / ΜΠΡΟΥΖΑΔΟ: Στην ακατοίκητη νησίδα, μεταξύ Βίδου – Λαζαρέτου), γνωστή παλαιά και ως «Κονδυλονήσι». Ο ναός (Κονδυλιώτισσας – Αρτέμιδος), κτητορικός ίσως της οικογένειας Γονέμη, εμφανίζεται σε έγγραφα απ’ τα τέλη του 15ου αι. (1497). Ο δε Καρύδης εκτιμά πως ανατινάχτηκε (εξ ου και Μπρουζάδο = καμένος βράχος) απ’ τους Βενετούς ή τους Τούρκους, κατά την πολιορκία του 1716 (το 1717 επιβεβαιώνεται ήδη ανατιναγμένος), όταν και γνωρίζουμε πως οι Ενετοί αποθήκευαν εκεί πυρίτιδα. «Έμβλημά» του ήταν η εφέστια εικόνα της Θεοτόκου, που μεταφέρθηκε στον Ι.Ν. Θεοτόκου Παναγιοπούλας, στο Μαντούκι. Πλέον, η νησίδα έχει περιοριστεί πολύ σε έκταση (διάβρωση), ενώ έχει ανοίξει και μια τρύπα στο κέντρο της, θυμίζοντας απλό ύφαλο (με πενιχρή βλάστηση).
8.ΝΕΡΑΝΤΖΙΧΑ / ΚΑΝΟΝΙ: Σπάνιο κομμάτι ιστορίας. Καθόσον θεμελιωμένος επί οχυρωματικού πύργου, τμήματος των τειχών της αρχαίας πόλης (5ος αι. π.Χ.). Η οικοδόμησή του ναού ανάγεται, μορφολογικά, ίσως και τον 11ο – 12ο αι. (η πρώτη, πάντως, έγγραφη αναφορά εντοπίζεται μόλις το 1539). Μονόκλιτη βασιλική μικρών διαστάσεων, με τρίπλευρη αψίδα ιερού και ωραίο κεραμοπλαστικό διάκοσμο, σώζεται μόνο ένα λίθινο τμήμα του βόρειου τοίχου της, με στοιχεία βυζαντινής τεχνοτροπίας (π.χ. πλίνθινο τοξωτό πλαίσιο, με οδοντωτή ταινία). Μετά τον 15ο αι. αναδιαμορφώθηκε (προσθήκη νάρθηκα στη νότια πλευρά). Άλλοτε (18ος – 19ος αι.) κτητορική της οικογένειας Πετρετή, το 1820 αναφέρεται ήδη «χαλασμένος», με σταδιακή κατάρρευση καμπαναριού, δυτικού – νότιου τοίχου και αψίδας ιερού.
9.ΚΑΣΣΩΠΙΤΡΑ / ΚΑΝΟΝΙ: Ναϊδριο, που δε συγχέεται με την (πάντα ευδόκιμη) γυναικεία Μονή στο Φιγαρέτο (1530, απ’ τα ωραιότερα προσκυνήματα του νησιού), απ’ όπου, πάντως, αναφέρεται πως, ήταν «διακριτέον». Άρα, όχι μακριά. Ο μικρός, τούτος, ναός, άλλοτε (1812) κτήμα του ιερέα, Λεον. Μυλωνόπουλου, εμφανίζεται «εν τω κήπω καφενείου τινός Λιναρδάτου». Το πότε κτίστηκε, άγνωστο. Δεδομένα, πάντως, μετά το 1530, στον απόηχο του τότε περίφημου θαύματος της Παναγίας στην Κασσιόπη (έδωσε το φως στο νεαρό Στέφανο, που είχε καταδικαστεί – τυφλωθεί άδικα για ληστεία). Ήδη, κατά τον Μεσοπόλεμο είχε καταστραφεί ολοκληρωτικά, με τον Παπαγεωργίου να γράφει το ’30 πως «σώζονται μόνον οι τοίχοι αυτού και ίχνη τοιχογραφιών εν τη κόγχη της αγ. Τραπέζης».
10.ΕΛΕΟΥΣΑ / ΓΑΡΙΤΣΑ: Μαρτυρείται στο πάλαι ποτέ Γρηγοροβούνι, λίγο κάτω απ’ τον ναό του Παντοκράτορα, στο λόφο Σωτήρος, όχι μακριά απ’ το χώρο όπου αργότερα χτίστηκαν οι Φυλακές και το Δημόσιο Νοσοκομείο. Υπήρχε ήδη κατά το πρώτο μισό του 18ου αι., κατά δε τα γεγονότα της Ρωσο-τουρκικής κατάληψης του νησιού, το 1797 αναφέρεται να «υπέστη σχεδόν πλήρη καταστροφήν». Επισκευάστηκε, ωστόσο από το 1800 (κτήτορας, τότε, της εκκλησιάς εμφανίζεται ο Χαρ. Μάνεσης), αρχίζει η σταδιακά της εγκατάλειψη, με αποτέλεσμα το 1830 να εμφανίζεται «εντελώς κατεστραμμένη». Η bonus πληροφορίας που μας δίδει ο Παπαγεωργίου; Ότι λεγόταν και «“Ελεούσα εις τα Γαστράδικα”, διότι εκεί (στην περιοχή) ήκμαζε τότε η αγγειοπλαστική των εξ οπτής πλίνθου γλαστρών».
PLUS
ΜΑDONNA DEL ROSARIO (KAΘΟΛΙΚΗ)
Η γνωστή (με επιβίωση του κωδωνοστασίου), είναι η Annunziata (Ευαγγελισμού). Η λιγότερο γνωστή χαμένη «Παναγιά» των Καθολικών, είν’ του Rosario. Στο νυν Πεντοφάναρο. Τα θεμέλιά της βρέθηκαν προ ετών. Και… εκτιμήθηκαν δεόντως (sic). Ήταν η εκκλησιά της ομώνυμης αδελφότητας (1571). Χτίστηκε το 1741 – 1746, με παραχώρηση οικοπέδου απ’ τον Γενικό Προνοητή, Ant. Loredan (για ναό + νοσοκομείο / το βραχύβιο Ospedale dei Poveri) και πλαισιωνόταν, πιθανόν, «από παρεκκλήσια ή χώρο με άλλη λειτουργία» (Ζούμπος). Το 1748 προστέθηκε ο μαρμάρινος βωμός (με εικόνα του Ν. Bambini) και δύο αλτάρια. Κατεδαφίστηκε το 1837 – κατά την… κλασική, εγγλέζικη διάνοιξη χώρων και οδών. Και το οικοδομικό υλικό, υποστήριξε την κατασκευή του περιβόλου τ’ ορθόδοξου κοιμητηρίου Γαρίτσας.
Στη βασική φωτό (παρατίθεται και κάτω), σπάνια χαλκογραφία απ’ το Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη. Αριστερά, ο καθολικός ναός της Παναγίας του Rosario. Και δεξιά, ο ναός της Πλατυτέρας στην Άνω Πλατεία. Αμφότεροι, δεν υπάρχουν πια…