Πρωτοκύριακο │Η περίπτωση Δοβριώτη και το «μετὰ Σταυροῦ» θάμα του Αγίου

Το χρονικό του 1673 και η, κατά παράδοση, θαυματουργή διάσωση του νησιού απ’ την πανώλη «τῶν Τρυφεροῦ καὶ Καναλιώτου».

Γράφει ο Ηλίας Αλεξόπουλος

ΚΑΙ ΟΙ ΚΑΜΠΑΝΕΣ χτύπησαν. Και άκουγες σ’ όλη τη χώρα ψαλμωδίες, το ‘υαγγέλιο. Πήγαν και στον Άγιο. Τον προσκύνησαν. Παπάδες, λαός και μεγαλόσχημοι. Άλλοι έκλαιγαν˙ δάκρυ και λιβάνι. Άλλοι πέφτανε στα γόνατα, σηκώνοντας τα χέρια τους ψηλά. Δοξολογούντες. Tο νέο γλιτωμό απ’ το χτικιό. Τη «Θεία Μάστιγα». Με το μαύρο ρούχο, τη γαμψή τη μύτη και το φοβερό δρεπάνι˙ ο μαύρος θεριστής. Εφιάλτης του κόσμου απ’ το 1347 κι έπειτα˙ πανδημία, είπαν, τότε. Κάφφα / Εύξεινος και Γενουάτες έμποροι – κι απ’ εκεί, σάρωμα σ’ ολάκερη την κεντρική Ευρώπη˙ «το ¼ του ευρωπαϊκού πληθυσμού, απ’ τις μεγαλύτερες καταστροφές της ανθρωπότητας», λέει ο Τσιάμης.

ΤΟΤΕ την πρωτοείπαν «Μαύρο Θάνατο» – ο εφιάλτης του Μεσαίωνα. Ώσπου ήρθαν οι Ενετοί (1386). Το νησί έγινε σταθμός νηοπομπών (εμπορικών ή μη) κι έμαθε να ζει με τ’ άγχος. Πηγές μιλούν για επιδημίες το 1400, 1410, 1450. Μακρά ηρεμία και το… τέρας του 17ου αι. Άλλοτε πιο ήπια: 1611, 1648. Κι άλλοτε…

ΔΕΝ ΕΙΧΑΝ καν στεγνώσει τα μνημονικά απ’ τον γλιτωμό του 1629 – ’30 (από παραμονές Χριστούγεννα, έως παραμονές Λαμπρής – η, εκ του οποίου, καθιέρωση της λιτανείας των Βαϊων), όταν, τέλη Μάη, 26, του 1673, η είδηση ξετρύπωνε απ’ το σπίτι του Φραγκίσκου Δοβριώτη, στη Γαρίτσα και ρήμαζε κουράγια –γράφει ο ιερομόναχος Πολύκαρπος Βούλγαρης στο ανέκδοτο χρονικό του (σώσμα Βροκίνη): «Κατὰ τὸ ἔτος 1673 ἐνέσκηψεν ἡ πανώλης, λεγομένη “τῶν Τρυφεροῦ καὶ Καναλιώτου”, πεισματώδης ἀνακαλυφθεῖσα ἐν τῷ προαστείῳ Γαρίτσης».

Ο ΔΟΒΡΙΩΤΗΣ εργαζόταν στα ιχθυοτροφεία «της Μπαστιάς» (Σαγιάδα). Μια μέρα, εκεί, στο χώρο εργασίας τoυ, «έβγαλε θέρμη» (πυρετό). «Οι σύντροφοί του», μας λέει η Κωνσταντινίδου, «αντιλαμβανόμενοι ότι η κατάστασή του χειροτέρευε, επέλεξαν να τον μεταφέρουν παράνομα, με μία βάρκα, στην Κέρκυρα και στη συνέχεια, να τον οδηγήσουν στην κατοικία του, στους Καστράδες, χωρίς προηγουμένως να ενημερώσουν τις αρμόδιες αρχές».

ΠΡΩΤΟ σφάλμα. Το δεύτερο; Μετά την εξέτασή του από γιατρό, όχι μόνο, κατά παράδοξο τρόπο, απομακρύνθηκε η φρουρά που είχε σπεύσει στην οικία του, αλλά οι αρχές επέτρεψαν να πραγματοποιηθεί κανονικά και η ταφή του, ενδιαμέσως, τεθνεώτος. Με τη συμμετοχή συμπολιτών και συναδέλφων.

ΟΤΑΝ, τελικά, οι υγειονομικές αρχές πείστηκαν πως έπρεπε να ενημερώσουν επισήμως Βάιλο και Προνοητή για την επιστροφή «του θεριστή», τα κρούσματα είχαν, πλέον, αυξηθεί. Στη γειτονιά του Δοβριώτη, συγγενείς και φίλοι, επισκέπτες του νεκρού, στην πόλη, στην κηδεία˙ κι από εκεί, στην «εξοχή». Ανάληψη, Αγ. Μάρκος, Ανάληψη, Μαντούκι, Τονίνο, έως Μελίκια. Γιατί την ίδια περίοδο, λέει το επικρατέστερο σενάριο, εκτελούνταν στη χώρα έργα, οχυρωματικά. Και οι περισσότεροι εργάτες και κουβαλητάδες ήταν «χωρικοί», από την ύπαιθρο. Που όταν σώναν’ τη δουλειά, επέστρεφαν στα σπίτια τους. Κουβαλώντας το χτικιό.

ΙΟΥΝΙΟ – Ιούλιο, η κατάσταση μοιάζει να έχει ξεφύγει απ’ τον έλεγχο. «Ο θάνατος θέριζε δίχως έλεος», γράφει ο Σπ. Κατσαρός. «Κάθε βράδυ, θλιβερές κηδείες διασχίζανε τους δρόμους. Μπροστά ένας άνθρωπος, κρατώντας ένα φανάρι, σκόρπιζε ασβέστη. Πίσω οι νεκροθάφτες σηκώνανε το φέρετρο με τον πεθαμένο τυλιγμένο σ’ ένα σεντόνι και περιχυμένο με ασβέστη. Τη συνοδεία έκλεινε άλλος ένας, που σκόρπιζε κι αυτός ασβέστη. Ούτε παπάς να ψιθυρίσει μια ευχή, ούτε συγγενείς να κλαίνε…»

«ΣΤΟ ΛΟΙΜΟΚΑΘΑΡΤΗΡΙΟ», προσθέτει η Κωνσταντινίδου, «είχαν ήδη χάσει τη ζωή τους εβδομήντα άτομα… Τα μέτωπα που είχε ανοίξει η πανώλη προϊδέαζαν για περαιτέρω οδυνηρές εξελίξεις». Αλλά…

ΩΣ ΕΚ ΘΑΥΜΑΤΟΣ, το πράμα, μέρα – μέρα, ηρεμεί. Η Βενετία (Σύγκλητος) συνεχίζει μεν να κρατάει εν ισχύ τα περιοριστικά μέτρα, τα κρούσματα, ωστόσο, περιορίζονται. Κι άλλο… Περισσότερο… Όσο προχωρά ο ‘μεροδείκτης, τα θανατικά αναφέρονται μεμονωμένα και σποραδικά. Τέλη, πια, καλοκαιριού, στο Λαζαρέτο νοσηλεύονται μόλις δύο ασθενείς «σε στάδια αποθεραπείας» και λίγο αργότερα στα επίσημα τεφτέρια δεν καταγράφονται παρά μόνο δύο ασθενείς σε όλο το νησί.

ΗΤΑΝ 22 Σεπτεμβρίου, όταν ο Προνοητής εξέδιδε ανακοίνωση περί «πλήρους αποκαταστάσεως». Και τέλη Οκτωβρίου, όταν, μετά από ένα τρίμηνο, σχεδόν, εντυπωσιακής ομαλοποίησης, «πόλη και η περιφέρεια κηρύχθηκαν ελεύθερες, επιστρέφοντας στους κανονικούς ρυθμούς της καθημερινότητάς τους».

ΕΝΟΣΩ οι αρχές απέδιδαν την έκβαση στα μέτρα του κρατικού μηχανισμού, λαός και κλήρος έκλιναν το γόνυ με ευλάβεια ενώπιον του μοναδικού σωτήρος που αναγνώριζε το άσβεστο θρησκευτικό συναίσθημα: ο Άγιος – «την νήσον ιάσατο εξ ασθενείας, λοιμώδους πάλιν μιάσματος αγρούς και πόλιν και κώμας λελυμασμένον, ώστε επικρέμασθαι θάνατον σχεδόν τε πάσαν απολωλέναι την νήσον… ως τάχιστα πάντας αναλαβών άρδην τε ανερρώσθαι ποιήσας», κατά τη γραφή του συναξαριστή.

ΑΝΩΝΥΜΟ χρονικό του ’48 μιλά για μαρτυρίες. Πιστών. Που είδαν, λέει, τον Άγιο, κρατώντας τον σταυρό, να διώχνει το θανατικό μακριά και πέρα από την πόλη του. Το περιγράφει και ο Βούλγαρις: «Τὸ δὲ πασιφανὲς θαῦμα ἧν τοιοῦτον. Διὰ μέσου σταθεροῦ φωτός, τὸ ὁποῖον ἐπὶ τρεῖς συνεχεῖς νύκτας ἐβλέπετο ὲπὶ τῆς ἄκρας τοῦ κωδωνοστασίου τοῦ παρ’ ἀπάντων, διεκρίνετο ὁ Θαυματουργὸς Ἱεράρχης μετὰ Σταυροῦ ἐν τῇ χερί, καταδιώκων τὸ θανατικόν, τὸ ὁποῖον ἐφαίνετο ὥς περ φά(ντα)σμα καὶ οὗτινος οἱ κλαυθμοὶ ἠκούοντο ὑπὸ τῶν κατοίκων…»

«Η ΕΥΓΝΩΜΟΣΥΝΗ κι οι ευχαριστίες του πιστού λαού υπήρξαν και πάλι μεγάλες», γράφει η Ντρέκου. Με κορυφαία έκφανση, το αίτημα στην ενετική διοίκηση για καθιέρωση «πανηγυρικής και παλλαϊκής λιτανεύσεως» του ιερού Σκηνώματος, την πρώτη Κυριακή κάθε Νοέμβρη. «Εις μνήμην και εις χάριν…».

ΕΓΚΡΙΘΗΚΕ. Άμεσα (29/10/1673). «Για να θυμάται ο λαός (της Κέρκυρας) κι ιδιαίτερα η νέα γενεά τον αληθινό και άγρυπνο προστάτη και Σωτήρα της…». Πρωτοκύριακο…

ΠΗΓΕΣ

• Αικατερίνη Κωνσταντινίδου, «Οι επιδημίες της πανώλης στα Ιόνια Νησιά, 17ος – 18ος αι.)» (διδακτορική διατριβή), Αθήνα, 2003 (via thesis.ekt.gr). 

• Λαυρέντιος Βροκίνης, «Περί των ετησίως τελουμένων εν Κερκύρα λιτανειών του Θ. Λειψάνου του Αγίου Σπυρίδωνος…», Κέρκυρα, 1909 (via apologitis.com – απόσπασμα για χρονικό Π. Βούλγαρη).

• Αντώνιος Αγιούς, «Σελίδες Κερκυραϊκής Ιστορίας», εκδ. Έψιλον, Κέρκυρα, 2001.

• Γ. Παντελέακος, Κ. Τσιάμης, Μ. Μάνδυλα – Κουσουνή, Ε. Πουλάκου – Ρεμπελάκου, «Θαυματουργική θεραπεία κατά της πανώλης στη Νήσο Κέρκυρα από τον Άγιο Σπυρίδωνα: συμβολή στην Ιστορία της Ιατρικής», σε researchgate.net

• Σοφία Ντρέκου, «Αφιέρωμα στον Άγιο Σπυρίδωνα», σε sophia-ntrekou.gr.