Τότε που ήκμαζε ο ναός του Ταξιάρχη, στο Καμπιέλο

Μια αναδρομή στον πάλαι ποτέ Πρωτοπαπαδικό –Μητροπολιτικό ναό του τόπου, επ’ αφορμή της σημερινής εορτής των Ταξιαρχών.

Γράφει ο Ηλίας Αλεξόπουλος

ΕΚΕΙ βρισκόταν. Στο μεσοκάρδι απ’ το πολύπλοκο, οικοδομικό δίχτυ του Καμπιέλου. Στ’ άλλοτε «Οβριοβούνι». Την παλαιότερη, ίσως, συνοικία «εις των Κορφών το ξώπολι»˙ έξω, πα’ να πει, από την πόλη, που, μέχρι τον Μεσαίωνα, δέσποζε εντός των οχυρώσεων του Παλαιού Φρουρίου.

ΛΟΦΙΣΚΟΣ,  υπερυψωμένη γη. Για να οικοδομηθεί με σέστο, διαμόρφωσαν χώρους ανοιχτούς, μικρο-πλατείες. «Campi», τις έλεγαν οι Βενετσιάνοι. Πλατέματα. Και τα μικρότερα, «campielli». Ένα στη μέση κάθε επιμέρους γειτονιάς˙ και τα οικήματα, τριγύρω (σπίτια και «αργαστήρια»)…

ΔΕΚΑΤΟΣ τέταρτος αιώνας˙ χίλια τρικόσια άγνωστο, η συνοικία διαμορφούμενη. Στο βορινό της μέρος, τα πρώτα αρχοντικά (του Βαρώνου Θεοτόκη, των Καποδίστρια, λοιπών) ορίζουν το τοπίο. Λείπει μονάχα τούτο: η εκκλησιά. Η απαραίτητη θρησκευτική αναφορά της Κοινότητος («είχεν ο ναός από παλαιών χρόνων αδελφούς και κτήτορας, κληρονομικών δικαιώματι, jus patronatum, τας αρίστας και ευγενεστέρας της νήσου οικογενείας», μαρτυρεί ο Παπαγεωργίου).

ΤΗ ΧΤΙΖΟΥΝ. Και την αφιερώνουν στον Ταξιάρχη Μιχαήλ˙ τον σήμερα (συν)εορτάζοντα Αρχάγγελο. Και ήδη, από αιώνων, τιμώμενο στον τόπο. Μαρτυρία ενδεικτική, ο ξυλόστεγος ναός του Ταξιάρχη Μιχαήλ στην Άνω Κορακιάνα: τμήμα του οποίου ανάγεται, κατ’ εκτιμήσεις, στον 11ο αι…

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ δε σώζεται. Τσακίστηκε απ’ τους ιταλικούς βομβαρδισμούς, στα τέλη του ’40 (26/11). Δεν ήταν, ιστορικά, η πρώτη της γνωστή πληγή: 1545, μήνας Σεπτέμβρης. Πυρκαγιά. Τότε, «ανεκτίσθη». Τώρα, ωστόσο, ήταν αλλιώς: «Κατεστράφη τελείως… χωρίς να μείνῃ λίθος επί λίθου», περιέγραφε ο Μεθόδιος Κοντοστάνος (1949). Και πρόσθετε: «Δεν προβλέπεται ανοικοδόμησίς του». Μολονότι, κατά τη μεταγενέστερη σημείωση του Αντώνη Αγιούς, λιγότερο δραματική απ’ την πρωτόλεια του Μεθόδιου, υπήρχαν περιθώρια – «οι ζημίες δεν υπήρξαν καταστρεπτικές και ανεπανόρθωτες. Εν τούτοις, άγνωστο για ποίο λόγο -πιθανόν για την αποσυμφόρηση της περιοχής, που ασφυκτιούσε από κτίσματα- ουδέποτε οικοδομήθηκε εκ νέου». Η τελευταία δέηση – αυλαία…

ΚΑΠΩΣ έτσι, μια μακρά πορεία κάπου επτά αιώνων, έμπαινε δια παντός στο χρονοντούλαπο. Λαμπρή πορεία. Εμβληματική – «ίσως», σημειώνει ο Κώστας Θύμης, «ο πιο αντιπροσωπευτικός ορθόδοξος ναός της ενετικής περιόδου της Κέρκυρας».

Η ΑΚΜΗ του μαρτυρείται από νωρίς. «Ήκμαζε τω 1570, μετά ένα δε αιώνα, περί το 1650 είχε κτήματα και αφιερώματα πολλά», σημείωνε το 1920 ο Παπαγεωργίου, σκαλίζοντας αρχειακά τεκμήρια. Κι ενώ νωρίτερα, μεταξύ 1489 και 1531 (άλλες πηγές μιλούν για > 1528), επιβεβαιώνεται ως ναός φιλοξενίας του ιερού σκηνώματος του Aγ. Σπυρίδωνος (προτού μεταφερθεί στον Ι.Ν. Αγ. Σπυρίδωνος, στο San Rocco).

Η ΜΕΓΑΛΗ ωστόσο άνθιση του ναού του Ταξιάρχη, καταγράφεται από το α’ μισό του 18ου αι. Και την ανάδειξή του σε καθεδρικό ναό των Μεγάλων Πρωτοπαπάδων του νησιού (1712). Με περικαλλή θρόνο, στο σύνθρονο του Ιερού Βήματος. Ο μητροπολιτικός χαρακτήρας του ναού διατηρήθηκε και μετά την παλινόρθωση του ορθοδόξου θρόνου, επί Ρώσων (1800). Έως και το 1842 (επί Μητροπολίτου Χρύσανθου Μασσέλου). Όταν Μητροπολιτικός Ναός του τόπου ορίστηκε αυτός της Υ.Θ. Σπηλαιώτισσας (και Βλασίου), στη Σπηλιά. Ένα, κοινώς, μεσοδιάστημα (περίπου) 130 χρόνων, κατά το οποίο ο ναός του Ταξιάρχη εξελίχθηκε στο κατ’ εξοχήν θρησκευτικό επίκεντρο της πόλης, με σειρά συνεπακόλουθων ισχυρών αναφορών…

• Την, εν έτει 1712 (24/10), επί Μ. Πρωτοπαπά, Αναστασίου Αυλωνίτη, μεταφορά, με λιτανεία απ’ τον Ι.Ν. Αγ. Ιωάννη (Στέρνες), της θαυματουργής εικόνας της Παναγίας «της Δημοσιάνας» (ως προστάτιδα «του Δήμου», του λαού κι έχουσα την πρώτη θέση στις δημόσιες τελετές της εποχής). Έργο του 14ου αι., εμβληματική εικόνα της τοπικής διαχρονικότητας, «παλλάδιο των Κορφών» για αιώνες, «κτήμα», κατά παράδοση, του Ιερού Τάγματος και του εκάστοτε πρωτοπαπαδικού ναού.

• Την, εν έτει 1725 (μήνας Μάρτιος), επί Μ. Πρωτοπαπά, Σπυρίδωνος Βούλγαρι, μεταφορά του ιερού, αδιάφθορου σκηνώματος της Αγ. Θεοδώρας της Αυγούστας, απ’ τον γειτονικό ναό του Αγ. Νικολάου (Γερόντων, dei Vecchi), στον οποίο βρισκόταν απ’ το 1575 (και πριν, στον παλαιό ναό του Αγ. Λαζάρου).

• Την, εν έτει 1798, επί Μ. Πρωτοπαπά, Γεωργίου Χαλικιόπουλου – Μάντζαρου, τοποθέτηση, έναντι του άμβωνος, της θαυματουργής εικόνας της Παναγίας, «αργυρά και μεγάλη κεκοσμημένη δια χρυσού και μαργαριτών», κατά την περιγραφή του Παπαγεωργίου. Μεταφερθείσα εκεί, με μεσολάβηση των Γάλλων (νέοι, τότε, κύριοι του τόπου), δια πομπής απ’ τη λατινική εκκλησία της Παναγίας Καρμήλου (Τένεδος). Ο Κ. Θύμης, επικαλούμενος τον αείμνηστο Αθ. Χ. Τσίτσα («Ὑ. Θεοτόκος Κασσιοπία», Κέρκυρα 1968) σημειώνει πως πρόκειται για τη θαυματουργή εικόνα της «Παναγίας Κασσιοπίας», η οποία, διεσώθη του Β’ Παγκοσμίου και μεταφέρθηκε στον ομώνυμο ναό της Κασσιόπης. Παραδόξως πώς, ο Αγιούς υποστήριζε το 2009 πως, μετά τους βομβαρδισμούς, «χάθηκαν τα ίχνη της».

ΕΙΝΑΙ η περίοδος (18ος αι.), κατά την οποία ο ναός του Ταξιάρχη απέκτησε, δομικά, την τελευταία γνωστή «εικόνα» του. Με πυρήνα τη μαρτυρούμενη, από πάλαι ποτέ επιγραφή στην εξωτερική πλευρά της κόγχης του Ιερού Βήματος, «εκ βόθρων» (βάθρων, θεμελίων) ανακαίνιση του έτους ΑΨΚΘ: 1729 – κατ’ επιταγή / ανάγκη, προφανώς, της μητροπολιτικής του, πλέον, υπόστασης.

ΣΕ ΜΙΑ γενική εικόνα, επρόκειτο για κομψή βασιλική, τριών κλιτών, όχι πελώριων διαστάσεων, άμβωνα στο νότιο σκέλος (αντί, συνηθέστερα, του βορινού), πέτρινο πρωτοπαπαδικό θρόνο, υψηλό, πυργωτό καμπαναριό (το οποίο αποτυπώθηκε, πέραν της περίφημης υδατογραφίας Γιαλλινά, σε αρκετούς χάρτες των καιρών – π.χ. Μάρμορα) και περίτεχνο διάκοσμο, γλυπτό ή ζωγραφικό.

ΩΣ ΠΡΟΣ το πρώτο σκέλος (γλυπτός διάκοσμος) μια ξεχωριστή, πλην αμφιλεγόμενη, αναφορά θέλει (εξωτερικό) κτήμα του ναού και τον εντυπωσιακό γλυπτό άγγελο, «του Τorretti», που σήμερα κοσμεί την κορυφή του διπλανού Ι.Ν. Παντοκράτορος. Και ο οποίος, κατά την εκδοχή της Α. Καρύδη, μετά τον βομβαρδισμό του Ταξιάρχη διεσώθη και τοποθετήθηκε στο σημερινό σημείο του.

ΩΣ, ΠΑΛΙ, προς το δεύτερο (ζωγραφικός διάκοσμος), αρκεί, δίχως εμβολές, η εντυπωσιακή περιγραφή – κειμήλιο, που διέσωσε ο Παπαγεωργίου:

«Επί της κόγχης του Ι. Βήματος, όπισθεν της αγ. Τραπέζης, όπου το Σύνθρονον, εικονίζονται Ιωσήφ ο Υμνογράφος, ο Ιεροσολύμων Κύριλλος, Κοσμάς ο ποιητής, Μάρκος ο Εφέσου ο Ευγενικός και Ιωάννης ο Δαμασκηνός… Αι εικόνες του Τέμπλου είναι έργα του Κερκυραίου ζωγράφου Σπεράντσα (1776)… παλαιότεροι δε φαίνονται ότι είναι αι των τριών θυρών του Τέμπλου, έργα του Κωνστ. Κονταρίνη… Μάλλον αξιοσημείωτοι είναι αι τρείς μεγάλες εικόνες επί των τοίχων, ων αι μεν δύο παριστώσι τον Ιών θνήσκοντα και τον προφήτην Βαλαάμ επιβαίνοντα της ανθρωπίνη φωνή λαλησάσης κατά την Π.Δ. όνου αυτού, προ του ξιφουλκούντος αγγέλου˙ η δε άλλη την όρασιν του Δανιήλ, ως αφηγείται αυτήν εν τω 10ω κεφαλ. της βίβλου αυτού, τον αρχιστράτηγον Μιχαήλ παρά τον Τίγριν ποταμόν κακά προλέγοντα κατά των Περσών… Αι πλείσται των εικόνων τούτων είναι ιταλιώτικης μάλλον τέχνης ή βυζαντινής…»

ΠΟΛΛΕΣ, το ’40 καταστράφηκαν – ο Μεθόδιος έκανε, εν συνόλω, λόγο για «εκ της καταστροφής, αρχαιολογική ζημία μεγίστη». Κάποιες, καλή μοίρα, σώθηκαν. Και μεταφέρθηκαν αλλού (έτσι και της Κασσιοπίας, μέσω Σπηλαιώτισσας, στον ομώνυμο ναό της Κασσιόπης). «Σήμερα από τις εικόνες αυτές», εξηγούσε προ ετών ο Ιωάννης Πιέρης, «στη συλλογή του Μητροπολιτικού Μεγάρου (σ.σ. Εκκλησιαστικό Μουσείο Αγ. Πατέρων) υπάρχουν οι εικόνες έξι αποστόλων, του Χριστού και του Προδρόμου από τη Μεγάλη Δέηση του Τέμπλου, του Ταξιάρχη Μιχαήλ με ασημένια στάχωση που έγινε τον 17ο αιώνα και του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου που ανήκε στο Θωμά Φαγγίνη. Ακόμη, από τη Μεγάλη Δέηση του Ταξιάρχη σώζονται άλλες τρεις εικόνες Αποστόλων, μια στο Μουσείο της Αντιβουνιώτισσας, μια στο Βυζαντινό Μουσείο της Αθήνας και μια σε ιδιωτική συλλογή στο εξωτερικό».

ΑΝ, ΛΕΝΕ, τέτοια μέρα, πάρεις αργά «του Δούσμανη τη σκαλινάδα» κι αφήσεις πίσω σου την εκκλησία «των Γερόντων» κινώντας για το πλάτεμα που στέκει πάντα εις ανάμνηση (πλατεία Ταξιαρχών), ίσως, μπορεί, άμα το θες, να το ακούσεις να διαγράφεται, σαν ψίθυρος, πίσω απ’ τις ψυχρές ριπές της υγρασίας του Νοέμβρη: «Στώμεν… Καλώς… Στώμεν μετά φόβου…»

BIBΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Σπυρίδων Παπαγεωργίου, «Ιστορία της Εκκλησίας της Κέρκυρας, από της συστάσεως αυτής μέχρι του νυν», Κέρκυρα, 1920.

• Μεθόδιος Κοντοστάνος, «Αρχείον και καθημερινά περιστατικά γεγονότα επί της Ιταλικής και Γερμανικής Κατοχής», Κέρκυρα 1949.

• Κωνσταντίνος Θύμης, «Ο Καθεδρικός Ναός του Ταξιάρχου Μιχαήλ (Ο ναός των Μεγάλων Πρωτοπαπάδων της Εκκλησία της Κέρκυρας», via Corfutvnews.gr.

• Αντώνης Αγιούς, «Οδοιπορικό στην παλιά Κέρκυρα», Κέρκυρα 2009.

• Ιωάννης Πιέρης, «Ο Θωμάς Φλαγγίνης και η Κέρκυρα», Δημοσιεύματα Εταιρείας Κερκυραϊκών Σπουδών», Κέρκυρα, 1993.

• Γιώργος Γαστεράτος, «Το Ιστορικό της Εικόνας της Παναγίας της Δημοσιάνας», via web.